امکانات نظری رویکرد قاضی عبدالجبّار معتزلی در توجیه عقلانی باور به خدا در عصر جدید

توجیه عقلانی باور به خداوند در عصر جدید به دلیل تحولات فلسفة مدرن و پسامدرن در سنت های مختلف آن دچار چالش-های متعددی گشته است. به خصوص نقد گزاره های عقلانی از منظر چرخش زبان‌شناختی که به نفی خاصیت ارجاعی زبان ، نفی صدق و امکان یقین عقلی در محدودة زبان می‌انجامد؛ توجیه عقلانی به طور کلی و توجیه عقلانی باور به خدا را به شکل خاص را نامعتبر می سازد. یعنی از آنجا که در وضعیت جدید، باور عقلانی به خداوند منوط به امکان اعتبار گزارة عقلانی به طور کلی است؛ اثبات گزاره های موجه کنندة باور به خدا، منوط به اثبات امکان ارائة گزارة عقلانی در محدوده های زبان متکثر و نامتعیّن شده است. هدف مقاله این است که با خوانشی جدید از رویکرد قاضی عبدالجبّار در چگونگی استخراج امر معقول در محدوده های زبان که آن را در قالب «نظریة وجوه» بیان کرده است؛ علاوه بر تبیین چگونگی امکان توجیه عقلانی خداوند در وضعیت بین الاذهانی و در بستر زبان متکثر و نامتعیّن، به اعتبارسنجی قضایای اثبات باور عقلانی به خداوند از منظر این رویکرد بپردازد. سوال اصلی این پژوهش عبارت از این است که با توجه به نقدهای چرخش زبان شناختی آیا با استفاده از امکانات نظری رویکرد قاضی عبدالجبّار می توانیم به دفاع عقلانی از باور به خداوند بپردازیم؟ برای نیل به پاسخ در این پژوهش با بررسی مبانی معرفت شناختی رویکرد قاضی عبدالجبّار نشان داده خواهد شد که تعاریف او از عقل، وضع و قصد، مشروط به قراردادهای پیشینی اجتماعی هستند که مهمترین آنها زبان است و از این رو قاضی ادراک را محصور در زبان می داند که مبتنی بر عرف زمانه است. سپس به بررسی مبانی زبان‌شناختی رویکرد او در قالب «نظریة وجوه» که دربارة چگونگی اتّصاف حسن و قبح به افعال است پرداخته و نشان داده خواهد شد که چگونه قاضی با اتخاذ موضعی در میانة ذهن گرایی و عین گرایی، خود را قراردادگرا معرفی می کند و از طریق آن نه تنها باور عقلانی به خداوند بلکه اعتبار حکم عقلانی را موجه و معتبر می نماید. بنا بر این سازمان نظری، اگر باور عقلانی به خداوند اثبات شود- چنانکه قاضی اثبات می کند- نه تنها کیفیت بین الذهانی، بلکه تغیّرات احوال زمانه را نیز در خود مندرج کرده است. از این طریق باورهای محصور در زبان – از جمله باور به خداوند- که حاصل بازی‌های زبانی است؛ راه حلی درخور برای حفظ صفت عقلانی می یابد. یافته های این پژوهش نشان می دهد قاضی صورتی از قرینه گرایی را ارائه داده است که به دلیل نوع تعریف عقل (عقل سلیم و متعارف) و ابتنای آن بر زبان و قرارداهای وضعی اش، گزاره های موجه کنندة باور عقلانی به خداوند که او ارائه می کند، به رغم نقدهای چرخش زبانشناختی همچنان معتبر است(فرضیة اصلی). این پژوهش با رویکری عقلی – فلسفی تلاش می کند داده هایی که بر اساس روش کتابخانه ای جمع آوری شده اند به شیوه ای توصیفی – تحلیلی و با استفاده از «روش استنتاج به بهترین تبیین» به نتیجه برسند.