مفهوم‌شناسی تعالی و شخصانیت خداوند و پیامدهای معرفت‌شناختی آن در اندیشه علامه طباطبایی و ونسان برومر

تعالی یکی از محوری‌ترین صفات خداوند در ادیان ابراهیمی است که دست‌کم در سه معنای تعالی وجودی، تعالی معرفتی و تعالی مفهومی تصور می‌شود. در الهیات کلاسیک مسیحی و اسلامی،‌ خداوند در ذات خود، موجودی فرامادی، بی‌زمان،‌ بی‌مکان، سرمدی و منزّه از هرگونه تغییر، تحول و حدوث است که این ویژگی‌ها، در مجموع، بیانگر تعالی وجودیِ خداوند است. تعالی وجودی، در مراتب والاتر خود، مقتضی تعالی معرفتی و مفهومی است که حاصل آن، وصف‌ناپذیری و بیان‌ناپذیری خداوند و اذعان به غیریت محض اوست. از دیگر سو، خدایی که در متون مقدس ادیان ابراهیمی تصویر شده‌ است خدایی است شخصانی که واجد اوصاف آشنایی چون علم، قدرت و رحمت است و می‌توان از او و با او سخن گفت. در الهیات علامه طباطبایی، خداوند و صفات او در عین تعالی، اموری عینی و واقعی‌اند که ذهن بشر، با بهره‌گیری از فنون استدلال، می‌تواند در حد وسع خویش و به‌نحو قطعی و یقینی، به واقعیت آنها پی ببرد و زبان بشری نیز این قابلیت را دارد که بدون توسل به مجاز و تمثیل، در سخن‌گفتن از خداوند به‌کار گرفته شود. در مقابل، برومر با اینکه بیش از علامه بر شخصانیت خداوند تکیه دارد، شناخت آدمیان از خداوند را در حد تجلیات خدا می‌داند و دستگاه ادراکی بشر را از کشف واقعیت ساحت الوهی و به‌زبان‌آوردن گزاره‌های منطبق بر واقعیت عینی و خارجی، ناتوان می‌پندارد.در معرفت‌شناسی علامه طباطبایی، معرفت انسان بر باورهایی مبتنی است که مطابق با واقع، یقینی و ثابت‌اند. او از آنجا که مبنای معرفت بشری را بدیهیات می‌داند، جزو مبناگریان حداکثری شمرده می‌شود و الهیات خود را بر همین پایه استوار می‌کند. در الهیات وی، خداوند و صفات او اموری عینی و واقعی است و ذهن بشر، با بهره‌گیری از فنون استدلال، می‌تواند در حد وسع خویش و به‌نحو قطعی و یقینی، به واقعیت ساحت الوهی پی ببرد. زبان بشری نیز این قابلیت را دارد که بدون توسل به مجاز و تمثیل، به‌نحو حقیقت و با نظر داشت روح معنای الفاظ، در سخن گفتن از خداوند به کار گرفته شود. در مقابل، برومر از مبناگرایان حداقلی به شمار می‌آید و هیچ‌ گزاره‌ای را مصون از چون و چرا نمی‌داند. از دیدگاه او، شناخت آدمیان از خداوند در حد تجلیات او است و دستگاه ادراکی بشر توان کشف واقعیت ساحت الوهی را ندارد. زبان دین نیز در سخن‌گفتن از خداوند، بیش از آن‌که زبانی واقع‌نما و حکایت‌گر باشد، زبانی تمثیلی – تجویزی است و بیش از آن‌که اِخباری از واقعیت ساحت الوهی داشته باشد، در پی معنابخشی به زندگی و بیان‌گر شیوۀ زیست مومنانه و نحوۀ رفتار بایستۀ مومنان در ارتباط با خداوند است. بنابراین الهیات علامه طباطبایی مبتنی بر یقین، اما الهیات برومر آمیخته با نسبیت است.