مسئله «دگردیسی باور به خدا»، چالشی دربرابر خداباوری عقلانی

از منظر علم منطق، نسبت «عقلانیت» به «باور»، نسبت «عموم و خصوص من‌وجه» است زیرا برخی از باورهای ما عقلانی نیست و بعضی معقولات ما به ساحت باورمان، بار نیافته‌اند. در این میان اما «باور به خدا»، به دلیل هویت سیّال و مختلفی که دارد، نقش ویژه‌ای خواهد داشت. اولین شکل خداباوری، حدوث مفهومی خدا در ذهن به نحو «امری انتزاعی» است که به تدریج، از حالت «مفهومیت برای ذهن» خارج، و تبدیل به امری شبه‌عینی با خصوصیاتی نظیر «مرجع رفع حوائج»، «متعلَّق احساسات و عواطف متعالی» و... می‌شود. در طَور سوم، باور به خدا برای برخی، شکل عقلانی دارد. شکل چهارمِ باور به خدا، شان «اطلاقی» او است که در آن، همه آفاق و انفس -ولو در لحظاتی به سرعت گذرا- آینه خدانما می‌شوند. اَشکال پیشین را می‌توان کودکانه، عوامانه، متکلمانه و عارفانه نامید که در یکان یکانِ باورمندان به خدا، وجود دارند. تبیین و بررسی مسئله «دگردیسی باور به خدا» نشان می‌دهد، اگرچه «باور عقلانی به خدا» از جهت انباشت گزاره‌ای و قیل و قال‌های مدرَسی، فراوانی بالایی دارد اما به لحاظ روان‌کاویِ‌خداباوران، سهم بسیار کوچکی از «اَشکال مختلفِ باور به خدا» را حائز است. از منظر رفتار‌گرایانه نیز تعداد کمی از خداباوران به دنبال ادلّه اثبات عقلی خداوند رفته و می‌روند. چالش دیگرِ شکلِ عقلانیِ باور به خدا اینست که چون «باور به خدا» با شخصی‌ترین ساحات «فاعل باور» ارتباط دارد؛ پس هرچه بیشتر بر شناسایی و شناساندنِ «خدای بین‌الاذهانی» تلاش شود، محصور بودن این باور، در شان «مفهومیت ذهنی» شدت خواهد گرفت. گویی در باورِعقلانی، «صادرات مفهومِ یکسان‌سازی شده از خدا، به دیگران» ماموریت اصلی است درحالی که در سایر اَشکال باور، دغدغه‌ی «واردات خدا به درون» اهمیت دارد. شکل‌های مختلف باور به خدا، لزوم توجه و تبیین مسئله «دگردیسی باور» و همچنین چالش‌هایی که فراروی «باور عقلانی به خدا» ایجاد می‌کنند را برای ما گوشزد می‌سازد که در این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی، به آن پرداخته شده است.