تحلیل و بررسی عقلانیت در مساله خدا شناسی ا زمنظر محدثان قرن چهارم با تاکید بر آرای شیخ صدوق وشیخ کلینی(ره)

قرآن برای درک حقایق ومعارف اسلامی ودینی سه راه در دسترس پیروان خود قرار داده است ،ظواهر دینی،حجت عقلی ودرک معنوی از راه اخلاص وبندگی (طبا طبایی ،شیعه در اسلام،ص41).در فرهنگ شیعی نیز عقل به عنوان قسیم نقل وهر دو از اقسام منابع استنباط دین وشرع بیان شده اند.(جوادی آملی ،حقوق بشر،ص40).برخلاف این رویه پذیرفته شده در بین علمای شیعه ،،برخی از اخباری ها به محدثین قرن چهارم مانند شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی(م 381ق) وشیخ کلینی،محمد بن یعقوب (م 329ق) نسبت داده اند که آنان مدرک مسائل شرعیه چه در اصول و چه در فروع را منحصر در نقل و اخبار اهل بیت «علیهم السلام» دانسته اند (استرآبادی ، الفواید المدنیه ، ص40 و 122) ومخالف هر گونه استدلال وتفکر عقلانی بوده اند( بهشتی، اخباری گری ص101 به نقل از کتاب النقض عبد الجلیل قزوینی (م 560)ص568 ) . بعضی از معاصرین محدثان نیز در این موردگفته است: اصحاب حدیث در اصول دین از توحید ، نبوت ، عدل و امامت به اخبار آحاد احتجاج می کنند ،در حالی که هر عاقلی می داند که اخبار آحاد در اصول دین حجیت ندارد (سید مرتضی، رسایل شریف مرتضی ج1ص211و217). جدای از از نظریه های افراطی و تفریطی در«مکتب قم» در مورد جایگاه عقل در درک معارف دینی، بدلیل جایگاه بلند علمی و ارزشی شیخ صدوق و شیخ کلینی در کلام و فقه شیعه ،این تحقیق با روش توصیفی وتفسیری و تحلیل متن با مراجعه به کتاب اصول کافی ج 1 و2 وکتاب التوحید شیخ صدوق درصدد بیان این حقیقت است که این انتساب به آنان تمام نیست .آنچه این پژوهش به آن دست یافته، عبارت است از :با توجه به نقش محوری امام «علیه السلام» به عنوان حجت الهی در منظومه فکری شیعه و به دلیل نزدیک بودن شیخ کلینی و شیخ صدوق به عصر ائمه« علیهم السلام» ،گرایش حدیثی در نزد این دو از برجستگی خاصی بر خوردار است.افزون براین آنچه مورد نهی این دو محدث شیعه است،عقل گرایی افراطی وجدلی معتزلی می باشد والا عقل که حجت خداوند است به همراه حجت ظاهری (انبیاء) دو ابزار معرفت وحتی شرع از درون نزد آنان است .(کلینی، اصول کافی، جلد 1، ص 16)-مرحوم کلینی در مقدمه کتاب اصول کافی بر استفاده از عقل تاکید و آن را مدار تکلیف و ثواب و عقاب و حاکم بین حق و باطل و حجت بیان می کند. (همان ،ص9) شیخ کلینی (ره) درکتاب اصول کافی وشیخ صدوق در کتاب التوحید درمورد مسائل خداشناسی و صفات خدا روایاتی را آورده اند، که در آنها استدلال های عقلی زیادی بیان شده است. با توجه به اینکه شیخ کلینی و شیخ صدوق هر دو در مقدمه کتاب های خود بیان کرده اند که تنها روایاتی را نقل می کنند که به صحت آن اطمینان و مورد قبول آنان است.،جایگاه عقل در درک معارف کلامی نزد آنان مشخص می شود. شیخ صدوق در ذیل بسیاری از روایات کتاب التوحید که کتابی کلامی است با عنوان «قال مصنف هذا الکتاب ...»با استدلال های عقلی به تبیین احادیث اعتقادی پرداخته است .مانند ص23،62و80و88 و.... نتیجه آنکه نزدیک بودن دوران زندگی شیخ صدوق و کلینی به عصر امام معصوم «علیه السلام » ودسترسی آنان به احادیث و جایگاهی که امام (ع) در فرهنگ شیعه از ان برخوردار است ، سبب گردید ،این محدثان در مورد مسائل خداشناسی و صفات خدا در بسیاری از موارد به احادیثی از امامان (ع) که مشتمل بر استدلاهای عقلی است، استناد کرده اند. بنابراین این سخن که محدثان قرن چهارم مانند شیخ صدوق و شیخ کلینی(ره) درمسائل اعتقادی وکلامی بجای استدلال عقلی به بیان احادیث می پرداختند، به صورت کلی و مطلق درست نیست. اگر چه به نحو موجبه جزئیه ودر موارد ی صحیح است ولی نیاز به تبیین دارد که در مقاله آن را بیان خواهیم کرد.