پلنتینگا: عقلانیت محلی؛ خداباوری جهانی

در پژوهش حاضر، در نظر است تا با بررسی معیار عقلانیت پلنتینگا از یک سو و موضع حصرگرایانۀ وی از سوی دیگر و سپس نشان دادن ناسازگاری این دو، در نهایت از این دیدگاه دفاع شود که عقلانیت باورهای دینی، باید با توسل به معیارهای عقلانی نسبتا همگانی، تعیین گردد و عقلانیت محلی که از پیامدهای عصر پسامدرن است، نمی‌تواند دینداران عقل‌گرا را مجاز سازد تا خود را عقل‌گرا بدانند یا وظایف و تکالیف معرفتی را در قبال باورهای خود، نادیده گیرند. پلنتینگا، ضمن نقد مبناگرایی کلاسیک، مدل عقلانیتی را پیشنهاد می‌کند که آن را مبناگرایی اصلاح شده می‌‌نامد. بر اساس مدل عقلانیت پلنتینگا، تنها از طریق استقرا می‌توان به باورهای اساسا پایه دست یافت. از جملۀ باورهایی که وی آن‌ را در شمار باورهای اساسا پایه محسوب می‌کند، اعتقاد به وجود خداست. پلنتینگا می‌گوید که جامعۀ آماری وی برای تعیین اساسا پایه بودن اعتقاد به خدا، جامعۀ دینداران است و همین امر که دینداران وجود خدا را بدیهی تلقی می‌کنند، برای اساسا پایه تلقی کردن اعتقاد به خدا و بی‌نیازی آن از ارائۀ شاهد، کافی است. پلنتینگا با وجود شباهت آشکار دیدگاهش با ایمان‌گرایی، اصرار می‌ورزد که در مسالۀ وجود خداوند، عقلگراست، نه ایمان‌گرا. با فرض این که دیدگاه پلنتینگا در حوزۀ معرفت-شناسی به حد کافی قابل دفاع باشد، در خصوص موضع حصرگرای وی، در بحث تنوع ادیان، چه می‌توان گفت؟ به نظر می‌رسد که اگر معیار عقلانیت را به گونه‌ای تعیین کنیم که نوعی عقلانیت منطقه‌ای از آن فهمیده می‌شود، آن‌گاه می‌توان با توسل به آن، نه تنها از عقلانیت هر نوع اعتقاد خداباورانه، که حتی از عقلانیت خداناباوری نیز دفاع کرد. در نتیجه، خداباوران عقل-گرا برای اجتناب از امر، باید در توجیه عقلانی مدعیات خود، به نوعی معیار عقلانیت همگانی متعهد باشند؛ در غیر این صورت، ارزش معرفتی ادعای آنان، با ارزش معرفتی هر ادعای دیگری، یکسان خواهد بود: ادعای خداباورانه یا غیر از آن. همچنین به نظر می‌رسد که مدل عقلانیت پلنتینگا اگر از جایگاه اندیشۀ صرف خارج گردد، می‌تواند تبعات عملی منفی نیز داشته باشد و توجیه‌کنندۀ برخی از رفتارها باشد.