طرح‌مندی چیست؟ بررسی دیدگاه طرفداران طراحی هوشمند

از شناخته شده ترین براهینی که در الهیات طبیعی برای اثبات وجود خداوند اقامه شده است برهان نظم یا طراحی (argument from design) است. از زمان طرح این برهان، مهم ترین چالشی که با آن مواجه شده است نظریه تکامل داروین است. این نظریه، بر اساس خوانش نئوداروینیست هایی همچون ریچارد داکینز و دنیل دنت، تبیینی بدیل برای موجودات به ظاهر طراحی شده ارائه می دهد و آنان را از وجود طراح بی نیاز می سازد. اما با ظهور جنبش طراحی هوشمند (intelligent design) در اواخر سده بیستم، گفتگو پیرامون نظریه تکامل و برهان طراحی وارد مرحله جدیدی شده است. دیدگاه ایشان را می توان نوعی واکنش در برابر متفکرانی دانست که با ارائه برداشتی خداناباورانه از انتخاب طبیعی، نظریه تکامل را ناقض برهان طراحی برای اثبات وجود خداوند می دانند. بدین جهت می توان دیدگاه طرفداران طراحی هوشمند را نیز به عنوان تقریری جدید از این برهان قلمداد کرد که در مقابل برداشت الحادی از نظریه تکامل مطرح شده است. از گام های ضروری برای بررسی اعتبار دیدگاه طرافداران طراحی هوشمند، تحلیل طرح مندی و شیوه تشخیص آن از منظر ایشان است. از آن روی که این نکته نقشی اساسی و محوری در ارزیابی استدلال مبتنی بر طراحی دارد، هدف این مقاله ارائه خوانشی انتقادی نسبت به تلقی پیروان این دیدگاه از چیستی طرح مندی و چگونگی تشخیص آن است. در این راستا به دیدگاه برخی از شناخته شده ترین متفکران متعلق به این نحله فکری پرداخته می شود. در ابتدا با تمرکز بر دیدگاه ویلیام دمبسکی، فرایند سه گانه ارائه شده توسط وی برای شناسایی طراحی هوشمند بررسی خواهد شد. او بدین شکل مکانیزمی ارائه می دهد که با توجه به ویژگی های پیچیدگی و تشخص در موجودات، می توان فهمید که آن ها نتیجه قوانین جبری یا تصادف نیستند و باید محصول طراحی هوشمند دانسته شوند. در ادامه کاربست این مبنا در مباحث استفان میر نشان داده می شود و بعد این منظر با مفهوم مهم «پیچیدگی تقلیل ناپذیر» از دیدگاه مایکل بیهی مقایسه خواهد شد. او مصادیق به خصوصی همچون تاژک باکتری را دارای این خصیصه و در نتیجه غیر قابل تبیین توسط فرایند مرحله ای و مستمر انتخاب طبیعی می داند و سپس نتیجه می گیرد که این موارد طراحی شده اند. در انتها نیز جمع بندی دیدگاه طرفداران طراحی هوشمند درباره طرح مندی و نکات انتقادی پیرامون آن ارائه می شود. به صورت خلاصه بخشی از انتقادات وارد به این دیدگاه از منظری علم گرایانه و داروینیستی است که این رویکرد را غیر علمی می دانند. نکته انتقادی مهم دیگر پیرامون دیدگاه ایشان درباره طرح مندی است که آن را به صورت مبهم مطرح ساخته اند. همچنین ایشان تلاش کرده اند شیوه ای استنتاجی و علمی برای تشخیص طرح مندی ارائه کنند که نتیجه آن استفاده از مفاهیم پیچیدگی و تشخص برای شناسایی طراحی است که آن را از مفهوم متعارف و شهودی خود خارج ساخته است. در نتیجه، این پژوهش گامی موثر در راستای ارزیابی این دیدگاه و مقایسه آن با تقریر های دیگر برهان طراحی خواهد بود.