فرضِ باور در میان ادله اثبات خدا: رهیافت پلانتینگا و اصولیانِ امامی

در کشاکش مناقشات میان باورمندان به خدا و منکرانش قضایایی بدیهی سهل ممتنع شده‌اند. از یک سو در برخی استدلال‌ها، خداناباور بداهت عدم خداوند را فرض می‌گیرد و از سویی دیگر پندار خداباور بر روشنی موجودیّت او استوار می‌شود. پلانیتنگا با تردید در اشتراط یا لزوم بداهت برای باورهای بنیادین مومنان، رویکرد فرض باور بر پایه‌ی استقرای محدود را برای تبیین این بدیهی‌های مورد ادّعا برمی‌گزیند؛ به آن‌سان که اساساً صحت و بطلان گزاره‌های متضمنِ بداهت عدم یا وجود را محتاج آن می‌داند. به این بیان که لازم نیست در شرایطِ آشکارا عقلانی باورداشتِ گزاره‌ای هستی‌شناسانه را دائماً در رویارویی با احتمالات مخالف آن و با تمسک به ابزارهایی چون فریبِ حافظه متزلزل بدانیم. در این میان البته نباید دشواری رسیدن به معیار کلی را به سکوت برگزار کنیم. به دیگر عبارت، می‌توان پیش‌بینی کرد چه میزان اختلاف قابل‌توجهی بر سرِ نمونه‌های جمع‌آوری‌شده پدید آید. مهم آن‌جاست که بتوان موجّه دانست هر جامعه‌ای مسئول سنجش تطابق باورهای خود با نمونه‌های دریافتی خود ‌لا غیر است.در کنار این رهیافت، برخی اصولیانِ امامی در تحقیقات جدیدتر که از مقوم روان‌شناختی قطع گذر کرده و به امکان بحث از حیث معرفت‌شناختی آن التفات یافته‌اند، با توجه به تدقیقاتی که در مباحث راجع به پذیرش حجیت ذاتی قطع دارند، بر آنند که مقطوع‌ٌبه هرچند ممکن است مطابقت با واقع پیدا نکند و در یک کلام جهل مرکب باشد، اما خطاهای دستگاه معرفتی چنان نیست که اعتبار و سودمندی پسینِ آن را نادیده گرفت و در استلزام لوازمی چون بداهت و تنجیز ‌به معنای اصولی‌اش‌ تردید کرد. حجیت قطع به‌قیدِ نظرِ قاطع امری است که اختلالات ناظر به آن را حل بل‌که منحل می‌سازد و از این لحاظ نوعی هم‌سویی با شخصی‌بودگی باور در رهیافت نخست را به ذهن متبادر می‌سازد، از جمله می‌توان اشاره کرد عقلانی بودن خداباوری در چشمِ خداباوران چندان دور از آبادیِ نفی حجیت از قطع قطّاع نیست؛ هرچند تفاصیلِ پیرامون رهیافت‌ها صرف‌نظر از تفاوت جهان‌های اندیشگانی نشان می‌دهد اختلافات در روش و منش وجود دارد و هم‌چنان باید این مسئله‌شناسی مقایسه‌ای را محتاطانه به نظاره نشست.