خداباوری از دیدگاه الهیات پویشی و فلسفه اسلامی

نظریه الهیات پویشی که از سوی وایتهد و پیروان او نظیر هارتشورن،گریفین و دیگران در مغرب زمین ظهور کرد و رواج یافت زمینه ساز طرح سئوالاتی اساسی در برابر فلسفه اسلامی و در مسئله رابطه خدا با جهان گردید. آنچه در مقاله حاضر قرار است به بحث و تحلیل نهاده شود؛بررسی آراء وایتهد در فلسه پویشی او و نتایجی که در خصوص رابطه خدا با جهان در بر دارد و تطبیق و نقد آن با تکیه بر آموزه های فلسفه اسلامی است. عصاره سخن وایتهد و شارحان وی در این الهیات عبارت از؛مقولاتی نظیر زمان مندی،همکنشی،ارتباط و همبستگی متقابل موجودات جهان هستی است.پس از آن،این امور به نوعی در باره خداوند که خالق جهان است نیز تعمیم پیدا می کند. از منظر الهیات پویشی خداوند دارای دو ذات اصلی و تبعی است.و ذات تبعی با وصف زمانی بودن دستخوش همه گونه تغییراتی است که در جهان متحول و دگرگون شونده مستمرا جریان دارد.لذا،خدا به موازات امداد و اعطا به جهان خود نیز تحت تاثیر جهان مخلوق با موجودات همراهی نموده،همپای تحول و دگرگونی در عالم دگرگون می شود. از دیدگاه فلسفه اسلامی این گونه اسناد تحول و تغییر به ذات و صفات الهی اسناد نقص و عیب به واجب الوجود بالذات است که امری ممتنع است و تالی فاسد های فراوانی درپی دارد که در متن مقاله به آن می پردازیم. گرچه معتقدیم که؛این موضوع مبنایی است و اساسا پیش فرض الهیات پویشی عدم لزوم اسناد کمال مطلق به ذات وصفات الهی است و در نتیجه فیلسوفان پویشی نسبت نقص به ذات(تبعی)خدا و صفات او را بر می-تابند و نامعقول نمی شمارند،لیکن،اثبات خواهیم کرد که این تفکر سر انجام به خداناوری می انجامد و خدایی با این توصیفات نمی تواندفاعل حقیقی عالم و مالک و مدیر و مدبر آن باشد.او در این صورت با جهان مخلوق یکی است.به این نکته خواهیم پرداخت که فاعلیت بر دوقسم است:فاعلیت طبیعی و فاعلیت ایجادی و نگرش الهیات پویشی به رابطه خدا با جهان از نقطه نظر فاعلیت طبیعی برای خداست که از نظر فلسفه اسلامی مردود است.این اندیشه خدا را ازاعلی مرتبه هستی تنزل داده، ودر بطن طبیعت قرارمی دهد و مرتبه لاحدی و اطلاق در ذات و صفات او را که برابر با غنای محض و بی نیازی مطلق است نادیده می انگارد. سرانجام خواهیم گفت که در فلسفه اسلامی بر خلاف مکتب های غربی خداوند با همه علوّ درجاتی که دارد و فوق وجود است همواره با جهان مخلوق در ارتباط است و امور این عالم را –که هستی آن ها وامدار اوست-تدبیر می کند بی آن که لازم باشد از جایگاه رفیع خود تنزل و تجافی نماید.