بررسی مساله استکمال برزخی نفس در آرای ابن‌سینا

شیخ الرئیس ابن‌سینا، ازجمله فیلسوفان مسلمانی‌ست که با تکیه بر مبانی فلسفی خود، به مساله چیستی نفس، چگونگی بقای آن و استکمال نفس، توجه ویژه ای نشان داده است. پژوهش حاضر با پرسش از این‌که بوعلی سینا، چه رویکردی نسبت به مسئله استکمال نفس پس از مرگ دارد، مبانی فلسفی و موضع او در بحث استکمال برزخی را مورد پژوهش قرار داده است. تبیین نسبت نفس و مساله استکمال، در کنار ملاحظه نگاه معادشناسانه شیخ الرئیس و آراء ویژه‌ای که در تقسیم بندی سرنوشت نفوس به دست داده، به دنبال جایابی عالم برزخ در جهان‌شناسی وی، در عین توجه به موضع انکاری او نسبت به عالم برزخ(مثال)، مسیری‌ست که برای تصویر استکمال نفس در حیات پسین جستجو خواهد شد. حاصل آن‌که، اگرچه جناب شیخ، به صراحت در این خصوص سخنی به میان نیاورده است، اما با عطف نظر به آراء او، چنین استنطاقی امکان پذیر است و می‌توان او را به‌طور مطلق موید استکمال در نفس دانست، هرچند این استکمال از حد تغییر و تبدل عرضی فراتر نمی‌رود. اساس نظر او مبتنی بر ثبات در ذات و جوهر اشیاء است و با تصویر استحاله و استکمال در اعراض و لواحق، عوامل استکمال نفس را منحصر در کمالات عرضی و خارج از حقیقت نفس تصویر می‌کند. این تصویر، به کلیه عوالم جهان‌شناسی ابن‌سینا قابل انتساب است. به تعبیر صریح بسته به موضع شیخ در قبال عالم برزخ، قبول یا انکار استکمال برزخی به او قابل تبیین است؛ چرا که وقتی استکمال را علی الدوام بداند، جریان استکمال در همه عوالم برقرار خواهد بود و با توجه به خضوع ابن‌سینا در برابر شریعت و اشارات جنبی‌ای که در مباحث فلسفی دارد، می‌توان او را موید باور به وجود عالم برزخ دید و بنابراین، موضع استکمال محور شیخ الرئیس را دور از عقیده به استکمال برزخی ندانست.