بررسی ابعاد مختلف تناسخ در فلسفه اشراق

مروری بر تاریخ اقوام دنیای باستان نشان دهنده نحوه ای از اعتقاد به حیات پس از مرگ است. این اعتقاد در طول تاریخ اشکال مختلفی به خود گرفته است، شاید بتوان قدیمی ترین آنها را «تناسخ» دانست. مصریان، یونانیان و بوداییان تناسخ را می‌شناختند. این سنّت از افلاطون به نوافلاطونیان و غُنوسیان منتقل شد و با ترجمه آثار فلسفی یونان و رواج عقاید مانویان در عصر عباسی، این باور به جهان اسلام هم رسید و تعداد اندکی از حکمای مسلمان پیرو این عقیده شدند. در این بین سهروردی در آثار خود نظرات متفاوتی در مورد تناسخ ارائه کرده است به نحوی که نظر نهایی وی در این مورد در پرده ای از ابهام است، همین عدم صراحت در بیان سهروردی سبب شده است برخی مفسرین او را معتقد به تناسخ دانسته و برخی دیگر این اعتقاد را از او سلب کرده اند. در این مقاله سعی شده است موضوع تناسخ قدم به قدم در آثار سهروردی پیگیری و ادلة رد یا قبول آن احصاء شود. حاصل آنکه اگر از توسعه ای که ملاصدرا در معنای تناسخ ایجاد کرده، به نحوی که این معنا شامل معاد نیز می شود، صرف نظر کنیم و تناسخ را به همان معنای اصطلاحی آن که محل نزاع است یعنی «انتقال نفس موجودى بعد از مرگ جسمانى به کالبد موجود دیگر» در نظر بگیریم می توان گفت؛ در فلسفه اشراق نه تنها دلیل واضح و روشنی بر قبول تناسخ وجود ندارد بلکه بارها به طور مستقیم و غیرمستقیم این نظریه رد شده است و نهایتاً اینکه سهروردی در شیوه ای متفاوت با نفی امکان وقوع تناسخ، آن را نظریه ای غیر موجه معرفی می-کند.