ارتقای بهره‌وری سیستم‌های زراعی دیم در ایران: دستاوردها و چشم انداز

از مجموع 5/16 میلیون هکتارمساحت اراضی کشاورزی کشور، حدود7/14 میلیون هکتار (89 درصد) به اراضی زراعی و بقیه (11 درصد) به باغات اختصاص دارد. از مجموع سطح زراعی، حدود 59 درصد به کشت آبی و 41 درصد به کشت دیم اختصاص دارد. همچنین، نزدیک 76 درصد کل اراضی زراعی زیر کشت بوده و 24 درصد آن آیش می‌باشد. بررسی آمار متوسط 4 ساله اخیر (97-1394) وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که در حال حاضر سطح زیر کشت دیم در محصولات زراعی و باغی کشور به ترتیب نزدیک 5.300.000 و 380.000 هکتار می‌باشد. بر اساس این آمار، استان‌های کرمانشاه (حدود 645 هزار هکتار معادل 1/12 درصد)، کردستان (حدود 593 هزار هکتار معادل 2/11 درصد)، آذربایجان‌شرقی (حدود 532 هزار هکتار معادل 10 درصد)، لرستان (حدود 384 هزار هکتار معادل 2/7 درصد)، اردبیل (حدود 364 هزار هکتار معادل 9/6 درصد) و همدان (حدود 363 هزار هکتار معادل 8/6 درصد) بیشترین سطح زراعت دیم را به خود اختصاص می‌دهند.در این میان 5/66 درصد سهم گندم، 5/18 درصد سهم جو، 9 درصد سهم نخود و حدود 5/2 درصد سهم عدس می‌باشد. با توجه به این آمار، غلات و حبوبات بخش عمده کشت دیم کشور را به خود اختصاص می‌دهند و سالانه حدود 3.5 میلیون تن گندم، حدود بیش از 900 هزار تن جو و نزدیک 200 هزار تن نخود تولید می‌شود. با توجه به چالش‌های پیش روی کشاورزی ایران به ویژه بواسطه تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب کشور، توجه ویژه به ارتقای بهره‌وری تولید در محصولات عمده نظام‌های زراعی دیم اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. این موضوع می‌تواند در قالب دو راهبرد کلی به‌نژادی و ‌به‌زراعی صورت پذیرد که با بهینه کردن روابط ژنوتیپ و محیط با مدیریت مناسب منجر به حصول حداکثر عملکرد محصول شود.در این راستا، پروژه ارتقای امنیت غذاییبا هدف افزایش ثبات و پایداری تولید از طریق افزایش بهره‌وری تولید محصولات دیم کشور با اولویت محصولات و استان‌های غالب و با اجرای بسته‌های مختلف به‌نژادی و به‌زراعی شامل ارزیابی ژنوتیپ‌های مختلف محصولات گندم، جو، نخود، عدس و محصولات علوفه‌ای؛ سامانه‌های مختلف خاک‌ورزی حفاظتی؛ اجرای تناوب زراعی؛ کنترل علف‌های هرز؛ تغذیه محصول؛ برداشت مکانیزهدر مناطق مختلف اقلیمی در شرایط زارعینبا چهار استان کردستان، کرمانشاه، آذربایجان‌شرقی و لرستان و در قالب همکاری با موسسه تحقیقات بین‌المللی کشاورزی مناطق خشک (icarda)در سال 95-1394 آغاز شد که در مقاله حاضر به دستاوردهای اجرای این پروژه پرداخته می‌شود. نتایج به دست آمده نشان داد که میانگین عملکرد قابل دست یابی گندم در استان‌های آذربایجان‌شرقی، کردستان، کرمانشاه و لرستان نسبت به متوسط عملکرد کشاورزان هر منطقه، به ترتیب حدود 38%، 15%، 43% و 17% افزایش پیدا کرد. در مورد محصول جو، این میزان افزایش برای استان‌های آذربایجان‌شرقی، کردستان، کرمانشاه و لرستان به ترتیب 21%، 25%، 49% و 24% به دست آمد. در مورد محصول نخود، میزان افزایش عملکرد در مقایسه با متوسط عملکرد کشاورزان منطقه در استان‌ کردستان 4%، در کرمانشاه 35% و لرستان 54% بود. نتایج به دست آمده از ارزیابی سامانه‌های خاک‌ورزی نشان داد که عملکرد محصول تحت تاثیر اثر متقابل ژنوتیپ، محیط و نوع خاک‌ورزی قرار می‌گیرد. نتایج به دست آمده در استان آذربایجان‌شرقی نشان می‌دهد که در کشت محصولات گندم، جو و نخود، سامانه‌های کشت مستقیم و کم‌خاک‌ورزی نسبت به کشت مرسوم عملکرد بیشتری تولید می‌کندبه منظور بیان مفهوم خلاء عملکرد، در این مقاله، خلاء عملکرد ژنتیکی و مدیریتی محصول گندم برای شهرستان‌های استان کردستان محاسبه و ارائه شده است کهدر آن، عملکرد 11 ژنوتیپ (باران، اوحدی، داری1، هما، آذر2، سرداری، هشترود، داری2، ریژاو، ساجی و کراس سبلان) در 7 شهرستان (بیجا‏ر، دهگلان، دیواندره، سقز، سنندج، قروه و کامیاران) مورد ارزیابی قرار گرفت. میزان خلاء عملکرد محصول در سه سناریو شامل 1) خلاء عملکرد مدیریتی (اختلاف متوسط عملکرد ارقام مورد بررسی با متوسط عملکرد 10 ساله کشاورزان مناطق مورد مطالعه)، 2) خلاء عملکرد ژنتیکی (اختلاف عملکرد رقم برتر با متوسط عملکرد ارقام مورد بررسی) و 3) کل خلاء عملکرد (اختلاف عملکرد رقم برتر با متوسط عملکرد 10 ساله کشاورزان مناطق مورد مطالعه) ارائه شد. نتایج نشان داد که در بین مناطق مورد مطالعه، بیشترین و کمترین خلاء عملکرد مدیریتی به ترتیب با 9/86 % و 8/41 % مربوط به شهرستان‌های دیواندره و دهگلان؛ بیشترین و کمترین خلاء عملکرد ژنتیکی به ترتیب با 7/26% و7/11 % مربوط به شهرستان‌های سنندج و دهگلان؛ و بیشترین و کمترین خلاء عملکرد کل با 111% و 58% مربوط به شهرستان‌های سقز و دهگلان می‌باشد. میانگین خلاء عملکرد مدیریتی، ژنتیکی و کل خلاء عملکرد در استان به میزان 8/62%، 8/17% و 91% محاسبه شد. با فرض کاهش خلاء عملکرد تا سطح عملکرد قابل دستیابی و حداکثر عملکرد قابل دستیابی در هر شهرستان، میزان تولید گندم استان کردستان می‌تواند نسبت به شرایط فعلی به ترتیب حدود بیش از 310 هزار تن و 440 هزار تن افزایش یابد که با قیمت محصول گندم سال 98، ارزش ناخالصی معادل 5280 میلیون ریال و 7500 میلیون ریال می‌باشد.با توجه به نتایج به دست آمده می‌توان دریافت که عملکرد فعلی محصولات دیم در کشور با ظرفیت بالقوه عملکردی آن فاصله قابل ملاحظه‌ای داشته و می‌توان با مدیریت بهینه ژنوتیپ و محیط، خلاء موجود را به حداقل ممکن رسانید و میزان بهره وری آب سبز در کشاورزی ایران را به مقدار قابل توجهی افزایش داد. همچنین، نتایج حاصل از ارزیابی صورت گرفته می‌تواند مبنای طرح‌های ملی و استانی در تقویت سیستم‌های دیم مناطق غرب ایران باشد و خطوط تحقیقاتی ویژه ای را برای پشتیبانی به نژادی و بهزراعی در دیم زارهای کشورتعریف نماید.