مروری بر ایمنی زیستی گیاهان تراریخت

تا بیش از ده هزار سال پیش انسان­ها بر روی کره زمین کوچ رو بودند و برای زنده­مانی، غذای خود را به­طور مستقیم از طبیعت جمع آوری و یا شکار می­کردند. به نظر می رسد حدود ده هزار سال پیش زمانی که انسان ها فرا گرفتند دانه غلات را در منطقه بین النهرین جمع آوری و برای فصل زمستان ذخیره سازی کنند یک­جا نشینی را پیشه کردند و تجربیات خود را از نسلی به نسل دیگر منتقل و حفظ کردند. بسیاری معتقدند که این مرحله از حیات انسان همزمان با شروع تمدن بشری است که در پی آن اهلی کردن گیاهان، حیوانات واستفاده تجربی از علم ژنتیک برای بهبود بیشتر آن­ها رخ داد و نتیجه آن گسترش شهرنشینی و ازدیاد جمعیت انسان­ها بر روی کره زمین شد. این روند برای هزاران سال ادامه داشت تا این­که در اواخر قرن نوزده میلادی نحوه و اصول وراثت صفات کشف و با کاربرد این اصول در بهبود گیاهان، به­نژادی گیاهی شکل علمی به خود گرفت. با استفاده از علم ژنتیک در قرنی که گذشت دانشمندان هزاران رقم گیاهی را از جنبه های مختلف بهبود دادند و غذای جمعیت رو به افزایش کره زمین را تامین کردند. با کشف ساختار شیمیایی ماده ژنتیک در سال 1953 میلادی، علم ژنتیک وارد مرحله جدیدی شد و ابزارهای مولکولی توانمندی برای بهبود بیشتر موجودات زنده در راستای نیازهای بشر را در اختیار قرار داد. مهم­ترین جنبه این توانمندی حذف هرگونه محدودیت در انتقال ژن بین موجودات زنده است که با وجود آثار بسیار مثبتی که در زمینه بهبود زندگی بشر در زمینه­های مختلف داشته است، باعث نگرانی از آثار مخرب احتمالی این توانمندی در جوامع مختلف شده است. بر اساس این نگرانی­ها قوانین و مقرارت سختی در استفاده از این فناوری در کشورهای مختلف برقرار شده است که سخت­ترین آن­ها در خصوص گیاهان تراریخت می­باشد تا جایی­که در بسیاری از کشورها کاشت این گیاهان به کلی ممنوع است. به نظر می­رسد علت اصلی این ممنوعیت تصور خطرناک­تر بودن گیاهان تراریخت نسبت به سایر موجودات ترایخت به دلیل نبود امکان کنترل گیاهان در فضای باز مزرعه است. در سال­های اخیر این موضوع در جوامع مختلف بسیار چالش برانگیز بوده و تا حد بسیار زیادی اظهار نظر در این مورد از مسیر علم خارج شده است و به نظر می­رسد بیشتر نگرانی­های مطرح شده در خصوص گیاهان تراریخت مبتنی بر احساس خطر کردن است تا وجود واقعی خطر. در حال حاضر نزدیک به دویست میلیون هکتار گیاه تراریخت در دنیا کشت می شود و تا به امروز میلیاردها تن از این محصولات تولید و مصرف شده است و به نظر نمی­رسد آثار سویی در مقایسه با محصولات غیر تراریخت داشته است. شاید بتوان عمده­ترین نگرانی­های ابراز شده در مورد گیاهان تراریخت را در چند گروه تقسیم بندی کرد. اول مواردی که جنبه علمی دارد که عمده­ترین آن­ها شامل فرار افقی و عمودی ژن، تاثیر مکانی ژن در ژنوم، تغیرات احتمالی در ژن مهندسی شده و آثار اکولوژیک گیاهان تراریخت است. دوم مواردی است که به نظر می­رسد جنبه استدلالی دارد مانند پیش داوری در خصوص خطر ناک بودن تکنیک به جای محصول مشتق شده از آن و یا مطرح کردن این که اگر این محصولات ایمن است چرا کشورهای اروپایی از کاشت آن­ها جلوگیری می کنند؟ سوم مواردی است که جنبه سیاسی دارد که عمده آن­ها شامل تبلیغات و فعالیت­های گروه­های زیست محیطی، القا وجود شبکه­های مافیایی در تولید گیاهان تراریخت، عدم نیاز به این فن­آوری در تامین نیاز روز افزون غذا و اولویت نداشتن تولید این گیاهان در برنامه های ملی کشورها است. چهارمین گروه از موارد نگرانی گمانه زنی و تخیلی است که مبتنی بر گزاره­هایی هم­چون ممکن است، شاید، چگونه میدانیم، چه میشود، اگر و مواردی از این قبیل است. در این مقاله سعی خواهد شد که موارد مطرح شده در گروه اول که جنبه علمی دارد مورد بحث قرار گیرد.