تحلیل محتوای برنامه‌های توسعۀ جمهوری اسلامی ایران از منظر توجّه به فقر و طرد اجتماعی

یکی از اسنادی که معمولاً، به‌عنوان سند بالادستی و هدایتگر توسعه، مبنای عمل مجریان قرار می‏‌گیرد، برنامه‌‏های پنج‌سالۀ توسعۀ کشور است. هدف تحقیق حاضر، پاسخ به این پرسشِ محوری است که در این برنامه‏‌ها، رفع فقر که از اهداف نظام جمهوری اسلامی است، چگونه در سیاست‏‌گذاری‏‌ها موردِ توجه واقع‌شده است؟ برای پاسخ‏گویی به سوال پژوهش، از تکنیک تحلیل محتوای کمّی استفاده شده است. نظریۀ مبنایی درنظرگرفته‌شده برای تحلیل محتوای برنامه‏‌های توسعه، رویکرد فقر درآمدی، فقر قابلیتی و طرد اجتماعی است. جامعۀ آماری پژوهش، مفاد شش برنامۀ توسعۀ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است. نتایج بیانگر این است که در این بین، برنامۀ دوم توسعه بیشترین توجه و برنامۀ اوّل توسعه کمترین توجه را به سه رویکرد موردِ مطالعه داشته‏‌اند. برنامه‏‌های اوّل، چهارم و پنجم توجهی به فقر درآمدی نداشته‌اند و برنامه‏‌های دوم، سوم و ششم، با در نظر گرفتن فقر درآمدی، به فقر قابلیتی و طرد اجتماعی توجه نموده‌‏اند. باتوجه‌به حرکت پُرنَوسان برنامه‌‏های توسعۀ جمهوری اسلامی ایران، درجهتِ مبارزه با فقر و محرومیت، و تحقق نیافتن هدف نظام جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد می‌‏شود که سندی تحت عنوان «سند اصلاحات نهادی» جهت اصلاح نهادهایی همچون قواعد رسمی و حکمرانی (نهادهای سطوح دوم و سوم، مطابق نظریۀ چهار سطح تحلیل اجتماعی ویلیامسون) تدوین شده و برنامه‏‌های توسعۀ پیشِ‏رو، درجهتِ پیش‏برد آن سند نگاشته و عملیاتی شوند. اصلاحات نهادی زمینۀ لازم برای رشد فراگیر را فراهم خواهد آورد که نتیجۀ آن، رفع فقر قابلیتی و طرد اجتماعی در کشور و ارتقای وضعیت درآمدی افراد خواهد بود.

content analysis of the development plans of the islamic republic of iran emphasizing poverty and social exclusion

one of the most important documents that are usually viewed as an upstream document and the guide of the development process is the five-year development plans of the country. the purpose of the present research is to answer the main question of how poverty alleviation, which is one of the goals of the islamic republic of iran (iri), has been considered in the policies of such plans. to this end, quantitative content analysis techniques and comparative application of categories were utilized in this study. the basic theory considered for the content analysis of the development plan is based on the approach of income poverty, capability poverty, and social exclusion. the statistical population of the research is the contents of six economic, social, and cultural development plans of the iri. the hidden and implicit content of the text of the development plan was deduced using the existing theoretical foundations. the results show that among the development plans, the second one has dealt more with the category of poverty and deprivation. the first, fourth, and fifth plans have not paid any attention to income poverty, and the sixth program, considering income poverty, took account of capability poverty and social exclusion. considering the fluctuating movement of the development plans of the iri for confronting poverty and deprivation, and the non-fulfillment of its goals, it is suggested that a document be drafted to reform institutions such as formal rules and governance. also, future development plans should be written and implemented in line with the realization of the document. institutional reforms will provide the necessary ground for inclusive growth, which will result in the removal of functional poverty and social exclusion in the country, and the improvement of people’s income.