عوالم پیشین روح در اندیشۀ هندو

باور به حیات، و نیز عوالم پیشین روح در اندیشه هندو، با باور به دو چرخه زیستی فردی (سَنسارَه و تناسخ) و کیهانی (یوگه‌ها) پیوندی نزدیک دارد و به صورت‌های گوناگون قابل تصوّر است: در یک صورت، زندگی پیشین می‌تواند در همین جهان و در چهارچوب اندیشه تناسخ در قالب موجودی دیگر، اتفاق افتد. در حالتی دیگر، آنگونه که در اوپنیشدها آمده‌است، ممکن است دوره‌ای از زندگی در ماه باشد، و مطابق آموزه‌ای دیگر، این حیات و عوالم پیشین می‌تواند بر اساس نظریه یوگاها، یعنی ادوار جهانی پیشین و دوره‌های اضمحلال فیمابین آنها‌،توضیح داده شود، که از اینها نیز تفسیرهای گوناگون ارائه می‌شود. از مهم‌ترین این تفسیرها می‌توان به دیدگاه‌های دو حکیم برجسته مکتب ودانته یعنی شَنکَرَه و رامائوجه اشاره کرد. شَنکَرَه با توجّه به مبنای خود در باور به همانی آتمن و برهمن، یا خود و امر مطلق، بر این عقیده است که از منظر «معرفت برتر» عالَمِ پسین و پیشینی وجود ندارد، و همه اینها «مایا» یا توهم کیهانی است، که یادآور این سخن مشهور جنید است که «الان کما کان»، هرچند از منظر «معرفت متعارف»، وجود ارواح فردی و عوالم مذکور را می‌پذیرد. امّا رامائوجه بنیان‌گذار شاخه‌ای دیگر از مکتب ودانته و رقیب شَنکَرَه، با تاکید بر تمایز میان آتمن و برهمن، در عین وابستگی اوّلی به دومی، و نیز اعتقاد به واقعی بودن ارواح و اجسام، و نفی نظریّه مایا در معنایی که شَنکَرَه به کار می‌برد، معتقد به ادوار و عوالمی بود که در آن ارواح و اجسام محسوس نیستند و ارواح که دارای ماهیّتی ذرّه‌ای هستند، در برهمن به مثابۀ بدن او حضور دارند.در مجموع می‌توان گفت که تقریباً همة مکاتب هندو با تفاوت در دیدگاه، به اصل ازلیّت روح و حضور پیشین آن در عوالم یا ساحاتی دیگر باور دارند.