مواجهۀ متکلّمان مدرسه کلامی حِلّه با آموزۀ «عالم ذرّ»

عالم ذرّ یا عهد الست عنوانی برای عالمی از عوالم پیشین انسان‌هاست که در آیۀ ١٧٢ ﺳﻮرۀ اﻋﺮاف به آن اشاره شده است. این موضوع در روایات منقول از رسول الله و ائمه اهل بیت :نیز به فراوانی مطرح شده است به گونه‌ای که بسیاری ادّعای تواتر آن را دارند. تاریخ اندیشه‌ورزی کلام شاهدی خوبی است تا نشان دهد همین حجم اطلاعات وحیانی برای متکلّمان کوفی کافی بوده است تا موضوع عوالم پیشین، نظر ایشان را به خود جلب کند و نظریّه‌پردازی‌های مختلفی را به ارمغان آورد. متکلّمان امامیّه در مدرسه کوفه حسب روش شناسی کلامی خویش که نظریّه‌پردازی‌های کلامی خویش را بر پایه متون وحیانی سامان می‌دادند، با دیده قبول به این موضوع پرداخته‌ و از آن سخن کرده‌اند. محدّثان امامیّه در مدرسه کلامی قم نیز، هم‌سو با کوفیان، این موضوع را نقل کرده و روایات آن را طبقه‌بندی و با نظم و ترتیب خاصی منعکس نموده‌اند. امّا در مقابل جریان‌های کلامی عقل‌گرای امامیّه پس از کوفه، به‌ویژه در بغداد بیشتر به دلیل اقبال به رویکرد‌های اعتزالی و بعد‌ها در حِلّه، به دلیل اقبال به دستگاه معرفت‌شناسی فلسفی، به انکار این عالم و یا سکوت در قبال آن تن داده‌اند. این در حالی است که هم‌زمان، خط کلام نص‌گرای امامیّه در حِلّه به خوبی با شیوه معهود خویش از عالم ذرّ و خصوصیّات آن سخن می‌کند.