نگاهی به دیروز و امروز زیستگاه‌های انسانی ایران و پیش‌بینی برای آینده آنها

این مقاله به طور عمده در ارتباط با مبانی ایران‌شناختی و در چهارچوب تدابیر شماره 7، 28، 33، 34 و 35 از سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نگاشته شده است. کشور عزیز ما ایران، در درازای سده‌ها و هزاره‌های پیشین، که به ویژه قسمت‌های ممتازی از آن، از آغاز دوران اسلامی تا دوران معاصر را در بر می‌گیرد، از دیدگاه سامانه‌های سکونتگاهی و به نسبت ویژگی‌های زمان، دارای ساختارهای به هم پیوسته و برنامه‌ریزی شده‌ای در عرصه‌های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی بوده است. چنین روالی، در پهنه‌های گسترده‌ای از کشور و تا دوران معاصر و کارساز شدن نوگرایی جهانی برساختار سکونتگاهی گذشته ادامه داشته است. در دوران معاصر، روند سکونت در زیستگاه‌های کشور به پیروی از روند دگرگونی برون‌زای زیستگاه‌ها و ناتوانی در کارآ بودن مدیریت‌های شهری و منطقه‌ای به گسترش مهاجرت‌ها، افزایش نا برابر جمعیت در حوزه‌های گوناگون، متمرکز اجرا شدن برنامه‌ها، دگرگونی در رکود یا رونق اقتصادی، تغییر در شیوه معیشت غالب جمعیت از ساختار کشاورزی به سوی صنعتی شدن و سپس گسترش دامنه‌های معیشت خدماتی و تجاری و عواملی مانند آنها انجامیده است. این دگرگونی‌ها بر روند زیست و گونه‌های مختلف سکونتگاهی در پهنه‌های مختلف کشور اثر گذارده و بر خلاف سنت‌های دیرین گذشته، ساکنان را با مبانی هویت بخش زیستگاه‌های کهن بیگانه کرده و مشکلات مختلفی را در عرصه‌های گوناگون پدیدار ساخته است. نمایان شدن بافت‌های خودرو و نامتجانس با محیط و همراه با تراکم‌های جمعیتی و ساختمانی نا مرتبط، گونه‌ای ویژه از سکونت گزینی را پیش روی قرار داده است. هدف از این نوشتار، شناسانیدن بیشتر روند سکونتگاهی پر بار گذشته و ویژگی‌های آن از یک سو و مقایسه ساختارهای پیوسته آن با روند جاری سکونتگاهی موجود در کشور است. در دنباله نیز به بررسی این جستار پرداخته می‌شود که اگر روال موجود زیستگاهی در کشور به حالت موجود ادامه یابد، برای آینده آنها چه گمانه‌هایی و در چه زمینه‌هایی توان انگاشت دارد. در این رهگذر، این نوشتار در پی آن است که بر اساس پیشرفت گونه‌های مختلف فناوری و به ویژه فناوری آمار و اطلاعات و روند اسکان و برنامه‌ریزی‌های شهری و منطقه‌ای، آینده سکونتگاه‌های کشور باید با چه راهبردهایی همراه شود. این موارد، می‌تواند افزون بر آنکه ارزش‌های سکونتگاه‌های گذشته را یادآور شده و کاربرد نوین آنها را به نسبت شرایط زمان مورد توجه قرار دهد، نگرش برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای را به این دگرگونی‌ها برانگیخته و با طرح تمهیداتی برای مشکلات و مسائل زیستگاهی آینده به چاره‌جویی بپردازد.