تبیین لزوم بازنگری در سیاست‌های جمعیتی و بایسته‌های اجرای سیاست‌های افزایش نرخ باروی در بیش از سطح جایگزینی

به موازات تحولات جمعیت‌شناختی در دنیا، ایران نیز تغییرات جمعیت‌شناختی گسترده‌ای را تجربه کرده است. همزمان با این تغییر و تحولات، رفتار باروری و فرزندآوری نیز تغییر یافته و در چند دهه اخیر افت شدیدی را در نرخ‌های باروری خود داشته است. به طوری که، فرزندآوری در ایران از باروری طبیعی به یک باروری ارادی رسیده و موجب کاهش نرخ باروری کل شده است. منظور از نرخ باروری کل، تعداد فرزندانی است که جانشین والدین می‌شوند. اگر این شاخص کمتر از 1/2 فرزند باشد، به معنی کاهش تدریجی جمعیت و در نهایت انقراض نسلی است. بر اساس نتایج مرکز آمار ایران و سازمان ملل متحد، در سال 1385 این رقم برای کل کشور 8/1 فرزند بوده است. به این معنا، 18 فرزند با 20 نفر از والدین جایگزین می‌شود که 2 نفر کمتر از حد جانشینی است. این میزان در سال 1398 به حدود 7/1 فرزند برای هر مادر رسیده و همچنان در حال کاهش است، در نتیجه رشد جمعیت کشور نیز طی 30 سال گذشته سیر نزولی داشته و پیش‌بینی می‌شود که اگر این روند ادامه داشته باشد، در سال 1425 رشد جمعیت کشور به صفر رسیده و پس از آن منفی شود. گذار باروری در ایران متناسب با تحولاتی بوده است که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و برخی ابعاد سنتی خانواده به وقوع پیوسته و به تغییراتی در نگرش‌ها و ایده‌ال‌های مرتبط با ازدواج و باروری و همچنین رفتارهای باروری منجر شده است. با توجه به مباحث فوق، افزایش زاد و ولد در ایران، به یک دغدغه سیاستی مهم تبدیل شده است و دلیل این توجه و حساسیت، به چالش احتمالی ناشی از کاهش رشد جمعیت در آینده و کمبود نیروی انسانی کافی و به خصوص نیروی جوان در حوزه اقتصاد مربوط می‌شود. به گونه‌ای که انتظار می‌رود در دهه‌های آتی معضل پیری جمعیت و تمام مشکلات مترتب بر آن، مانند فشار مالی بر دولت برای تامین حقوق، بیمه‌های بازنشستگی و هزینه‌های بهداشت و درمان سالمندان رخ دهد. بنابراین می‌بایست برنامه‌ریزی جامعی در سیاست‌های جمعیتی صورت گیرد. از این رو، گرایش به سمت اعمال سیاست‌های مشوق رشد جمعیت و ترغیب مردم به افزایش باروری، از طریق بزرگ‌تر کردن بعد خانواده موجه به نظر می‌رسد و می‌توان در قالب یک برنامه‌ریزی جامع و کامل به اهداف تعریف شده، دست یافت و جامعه را از معضلات احتمالی آتی دور نگه داشت. در این مقاله ضمن طرح مسئله، جهت لزوم بازنگری در سیاست‌های جمعیتی، سیاست‌ها و راهکارهای لازم، برای افزایش میزان باروری به بیش از سطح جایگزینی ارائه می‌شود.