بررسی وحی و الهام در آثار منثور عرفانی تا پایان سدۀ هفتم هجری

عرفا و صوفیه وحی و الهام را از جانب حق تعالی امری بی پایان و همیشگی می‌دانستند که به صورت دریافت‌های باطنی، نوعی معرفت خاص را پدید می‌آورد. اعتقاد به این موضوع، با توسّل به کشف و شهود، به آفرینش متن‌هایی می‌انجامید که صوفیان، آن را مولود وحی قلب و غلبۀ الهام خداوندی بر آدمی می‌شمردند که با متن‌های مَدرَسی و آموزشی تفاوت بنیادین داشت. بدین ترتیب، آثار منثور عرفانی را می‌توان به دو دستۀ متمکّن و مغلوب طبقه‌بندی کرد. متن‌های متمکّن حاوی مفاهیم اجتماعی و برآمده از جهان‌بینی و عقاید گروه صوفیان هستند. دستة دوّم متن‌های مغلوب‌اند که مولود تجربه‌های ‌شخصی بوده، تصویر تازه‌ای می‌سازند. از لحاظ دلالی، متن مغلوب گشوده و تاویل‌پذیر است و قطب استعاری زبان در آن غلبه دارد؛ امّا متن متمکّن در شمار متن‌های بسته است. مهم‌ترین نقطۀ اشتراک این دو نوع نوشته این است که هر دو جزو آثار تعلیمی به شمار می‌آیند، و تفاوت عمدۀ آنها نیز در این است که در متن متمکّن، نویسندۀ عارف از سخنان عرفای پیشین بهره می‌برد و بدین وسیله کلام خود را اعتبار بخشیده، بینامتنیّت (پیوند دوسویه میان متون) ایجاد می‌کند؛ در حالی که در متن مغلوب، چکیدۀ سخن عارف این است که گویندۀ سخنانی که بر زبان می‌رانم، خداست و بینامتنیّت با متون گذشته در آن، حدّاقل است. پژوهش حاضر به تحلیل موضوع وحی و الهام در متن‌های مغلوب تا پایان سدۀ هفتم هجری می‌پردازد. روش تحقیق، توصیفی و به صورت تحلیل محتوا می‌باشد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که برخی صوفیان تصنیفات خود را مولود‌ کتابت‌ لحظات وحیانی قلمداد می‌کنند. در متن‌های وحی‌نُمون و شورانگیز صوفیانه، نقش‌ صاحب‌ اثر در مقام حاکم متن، محو می‌شود و ابرمولّف (حق تعالی) به جای آن می‌نشیند‌، و از‌ سویی‌ اسرار و حقایق الاهی و از سوی دیگر حالات شخص را می‌نگارد‌. گفتار صوفی فانی زاییدۀ علم لدنّی‌ است و سخن الهامی‌، خاص ولیّ خدا و مولود فنا و ناشی از بی‌خویشی و سکر‌ است‌ که از حوزۀ ادراک عقل بیرون می‌باشد.