نقد و معرّفی گنج دانش، کتابی در جغرافیای تاریخی ایران

گنج دانش کتابی است در جغرافیا و تاریخ شهرهای ایران از محمّد تقی متخلّص به حکیم. حکیم نوشتن این کتاب را در سال 1300 قمری‌،‌ در زمان ناصرالدّین شاه و برای این پادشاه شروع کرده و در سال 1304 به نام وی به پایان برده است. گنج دانش به صورت الفبایی، بر اساس حروف نخست مدخل‌ها، مدوّن شده است. در این کتاب بیش از 100 شهر به عنوان مدخل اصلی معرفی شده‌اند. در ذیل هر مدخل مطالب مفصلی دربارة تاریخ ساخت شهر و بانی آن، موقعیت جغرافیایی، محصولات، معادن، آب و هوا، حدود و ثغور، مردمان، کشتزارها، صنایع، زبان مردم، خصوصیات جسمانی مردم، تجارت،‌ مشاغل، دین و مذهب، رجال و مشاهیر و وقایع مهم تاریخی آن شهر آورده است. مولّف در دیباجة کتاب، صنعتگری و سجع پردازی کرده؛ امّا در کاربرد واژگان عربی راه افراط نپیموده و از کلمات فارسی نیز استفاده کرده است. وی در متن کتاب نیز گاه به جناس و سجع و قرینه تمایل نشان می‌دهد که اغلب این سجعها در یکی دو سطر پایان می‌یابد و فقرات سجع هم به بیش از سه فقره نمی‌رسد. شیوة نویسنده در اکثر بخش‌های کتاب بسیار ساده و نزدیک به زبان محاوره است.