خوانشی رئالیستی از داستان «مدیر مدرسه» جلال آل احمد

رئالیسم، در مفهوم عام به معنی علاقه و تمایلی بنیادین به عین موضوع خارج از ذهن است و از دیرباز فکر بشر را به خود مشغول داشته تا آنکه در سده نوزدهم، نخست در فرانسه و سپس در دیگر کشورها مکتب و جنبشی پدید آمد که در پی تثبیت اصول و مبانی رئالیسم بود. نویسنده رئالیست در قلمرو ادبیات داستانی همواره با ترفندهای روانشناختی مجابکنندهای، انگیزههای درونی و بیرونی کنش شخصیتهای داستان را در عرصهی زندگی فردی و اجتماعی به تصویر میکشد. جلال آل احمد یکی از نویسندگان پرتوان تاریخ ادبیات معاصر ایران است که با داستان‌ها و نوشته‌هایش توانست مسیری را که توسط نویسندگانی چون هدایت، جمال‌زاده و بزرگ علوی گشوده شده بود، هموارتر سازد. وی در اکثر داستان‌های کوتاه و بلندش، پرده از دغدغه‌هایی برمیدارد که از تجربه‌های خودِ وی متاثرند. با توجه به درون‌مایه‌ی داستان‌های آل‌احمد و انسان و جامعه‌ی ترسیم‌شده در آن‌ها، آشکار می‌گردد که نویسنده در پی آن است که شیوه‌ی واقع‌گرایانه‌ی نویسندگان رئالیست اروپایی و ایرانی پیش از خود را ادامه دهد. وی سعی دارد کمتر از تخیّل خود در داستان‌ها استفاده کند و بیشتر حکایتگر رویدادها و زندگی آدم‌هایی باشد که گویا مدّتی با آن‌ها مانوس بوده و از نزدیک می‌شناخته است. جنبه‌ی رئالیستی داستان‌های آلاحمد، به‌ویژه داستان «مدیر مدرسه» را می‌توان از انطباق رویدادهای داستان با قسمتی از زندگی خودِ نویسنده دریافت. گزارشی که وی در داستان «مدیر مدرسه» برای خوانندگانش روایت می‌کند حاکی از تجربه نزدیک او از این فضا و چهارچوب است. ازاین‌رو می‌توان گفت که داستان مدیر مدرسه، جزو داستان‌های مطرح و نمونه‌ی رئالیستی است. این پژوهش سعی دارد به شیوهی توصیفی – تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ دهد که آل احمد در ساختار روایی رمان «مدیر مدرسه» از کدامیک از مولفههای رئالیسم داستانی بهره گرفته است؟ نتایج حاکی از آن است که انتخاب راویِ اوّل شخص ناظر- که از زاویه دیدهای اصلی رمان‌های این سبک به شمار می‌رود- و نیز توصیفات دقیق مکان و زمان‌های تقویمی و خطّی بر این ادعا صحّه می‌گذارد. پیرنگ داستان همان الگوی رمان‌های پیشامدرن است (آغاز- میانه- فرجام) و تصادف و حوادث باورنکردنی در آن راه ندارد. شخصیّتها معمولاً «تیپ» هایی هستند که نمایانندهی جایگاه و شان اجتماعی خویش می‌باشند. توصیفات، جزء‌نگارانه و نثر کاملاً کارکردگرا و بدون رمز و نماد است.