خوانش بیش‌متنی طراحی نقوش سیارات هفت‌گانه در هنر سلجوقیان (نمونۀ موردی «کاسۀ مینایی» و کتاب «عجایب‌المخلوقات» قزوینی)

مقدمه: در عصر سلجوقیان، هنر به شکوفایی و کمال نسبی رسید و آثار هنری متعدد و متنوعی با مضامین نجومی خلق ‌شد که نشان‌دهندۀ اهمیت نجوم در این دوره است. هنرمندان این دوره، با آگاهی از جایگاه نجوم و مسائل نجومی، مفاهیم و مضامین نجومی را به‌عنوان تزیینات و نقوش موثر در زندگی، در آثار خود، به‌وفور منعکس کرده‌اند. پژوهش حاضر به‌دنبال شناخت مفاهیم نقوش نجومی و تاثیر متقابل هنرمندان سلجوقی از همدیگر در طراحی این نقوش در آثارشان است؛ بنابراین، شیوۀ تاثیر هنرمندان از همدیگر در طراحی نقوش سیارات ثابت و معانی آن‌ها در دو اثر دورۀ سلجوقی مورد بررسی و مطالعه واقع ‌شده است و در این راستا، به‌دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست که شیوۀ تاثیر طراحی نقوش سیاره‌های ثابت از همدیگر، بیشتر به‌کدام‌ گونه از بیش‌متنیت تمایل دارد؟ و اینکه در فرآیند تاثیرپذیری چه تغییراتی در طراحی این نقوش ایجاد شده است؟ هدف پژوهش حاضر شناخت شیوۀ تاثیر طراحی نقوش سیاره‌های ثابت از همدیگر و نوع تغییرات در دو اثر مورد نظر پژوهش با رویکرد بیش‌متنیت ژرار ژنت است.روش پژوهش: این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی انجام ‌شده است و داده‌ها با استفاده از منابع کتابخانه‌ای جمع‌آوری و به‌صورت کیفی مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار گرفته است.یافته‌ها: بر اساس یافته‌های پژوهش، نقوش نجومی ترسیم‌شده در نسخه‌های خطی سلجوقی علاوه بر ملاک‌های نجومی، به لحاظ تزیینی تا حدودی منطبق با سایر نمونه‌های هنرهای صناعی ترسیم‌شده و بعضاً به اقتضای سلیقه هنرمند، تغییراتی در آن‌ها صورت گرفته است. هنرمندان سلجوقی دارای شناخت کامل از تحولات هنر دوره خود و دوره‌های پیشین بوده‌اند و تلاش کرده‌اند با بهره‌گیری از تجارب سایر هنرمندان، هنر خویش را به‌حداعلای خود برسانند.نتیجه‌گیری: با توجه به پژوهش صورت گرفته، نتایج نشان داد که تاثیر طراحی نقوش سیارات ثابت در کتاب «عجایب‌المخلوقات» (بیش‌متن) از طراحی نقوش سیارات ثابت در کاسۀ مینایی (پیش‌متن) براساس گونه‌شناسی بیش‌متنیت ژنت در دستۀ جایگشت (ترانسپوزیشن) و تراگونگی با کارکرد جدی است. تراگونگی‌های ایجاد شده در بیش‌متن شامل تغییرات (جنسی، شکلی، ترکیب‌بندی و رنگی) است. نگارگر «عجایب‌المخلوقات» در خلق یک بیش‌متن جدید و مستقل نگاه تقلیدی صرف نداشته و به‌گونه‌ای متفاوت‌تر به طراحی آن پرداخته است.

a hyper-textual interpretation of the seven planets` motif design in seljuk art (case study «enamel bowl» and book of «aja’ib al-makhluqat» by zakariya al-qazwini)

introduction:the seljuk era, was a prosperous time in case of dealing with art; during this time art reached to higher level, as numerous and diverse artworks with cosmological concepts were created, which represents the significance of cosmology in this time. the artists in this era, by considering the position of astronomy and cosmological issues, frequently reflected the relevant concepts and contents as practical decorations and motifs in their works. this study aims to comprehend the concepts of cosmological motifs to target the mutual influence of seljuk artists on each other while designing these patterns; therefore, the manner these artists influence each other in designing the planet motifs and their meanings has been addressed in two artworks related to seljuk era; in this regard, the following questions arises: which kind of hypertextuality is more likely to be influenced by the design of the target motifs of the planets? and what changes have been made in these motifs while influencing each other? the research aims to understand the manner the design of planets’ motifs influence each other and the alterations in the two target works by focusing on the hypertextuality theory of gerard genette.research method: a descriptive-analytical method has been adopted and the data was collected by using library sources; the results were analyzed relying on a qualitative method.findings: according to the research findings, the cosmological motifs that appeared in the seljuk manuscripts are rather compatible with other built-in arts, in the case of decoration, besides considering the cosmological criteria; however, some changes have been made according to the artist’s priorities. the artists in the seljuk era were completely aware of the art developments of their own time and also the previous eras, as they tried their best to improve the art of their time by benefiting from the experiences of other artists.conclusion: the research finding showed that the planet motifs in «ajaib al-makhluqat» (hypertext) which is inspired by the planet motifs in the enamel bowl (pre-text or hypotext) have a transposition or transformation with serious function according to the hypertextuality of genette. the created transformation in hypertext includes a variety of changes (gender, form, composition, and color). the miniature painter of «ajaib-ul-makhluqat» has not simply adopted an imitation attitude in creating a new and independent hypertext, as it has been designed differently.