نقش مضامین مذهبی در کتیبه‌های نستعلیق بناهای دوره صفوی

بیان مسئله: مضامین کتیبه‌ها در بناهای صفوی تنوع بسیاری داشته و مطالعه اولیه این آثار نشان می‌دهد که هنرمندان عهد صفوی برای نگارش متون مذهبی غالباً از کتیبه‌های ثلث و کوفی و برای کتیبه‌های غیرمذهبی از قلم نستعلیق بهره گرفته‌اند با این‌حال، این مورد قطعیت نداشته و کتیبه‌های نستعلیقی دیده می‌شود که حاوی مضامین مذهبی است.هدف: پژوهش پیش‌رو با هدف شناسایی و دسته‌بندی مضامین مذهبی به‌کار رفته در کتیبه‌های نستعلیق صفوی صورت پذیرفته است.روش پژوهش: این تحقیق بنیادی به روش توصیفی و تحلیلی؛ بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و یافته‌های میدانی تدوین شده است. تمام نمونه‌های در دسترس در بازه زمانی حکومت صفوی، مورد مطالعه قرار گرفته و پس از جمع‌آوری داده‌ها اقدام به طبقه‌بندی مضامین مذهبی به‌کار رفته در نمونه‌ها شده است.یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که در میان حدود 250 کتیبه نستعلیق موجود، 33 اثر که حدود 31 درصد این آثار را تشکیل می‌دهد، حاوی مضامین مذهبی است. این مضامین در سه گروه قابل دسته‌بندی هستند و به ترتیب فراوانی عبارتند از، ذکر و منقبت، آیات قرآن و احادیث. نتایج بیانگر آن است که آیات قرآن در هیچ موردی، به تنهایی نوشته نشده‌اند. علاوه بر آیات، تنها دو حدیث قدسی« لولاک لما خلقت الافلاک و حدیث نبوی» و حدیث نبوی«انا مدینه العلم و علی بابها » در کتیبه‌ها مورد استفاده قرار گرفته و بقیه نمونه‌ها عمدتاً اشعاری هستند که به منقبت ائمه با محوریت پیامبر(ص)و حضرت علی(ع) پرداخته‌اند. از جمله‌ این شاعران می‌توان به عبدالرحمن جامی، هلالی جغتایی و شیخ بهایی اشاره کرد. درباره فراوانی مضمونی کتیبه‌های مذهبی نستعلیق صفوی، نتایج نشان می‌دهد که بیشترین تکرار به دعای « نادعلی » (4 مورد) و حدیث «مدینه العلم» (3 مورد) تعلق دارد که همانا تایید و تاکیدی بر وجود گرایش‌های شیعی در شکل‌گیری این آثار است.

The Role of Religious Concepts in the Nastaliq Inscriptions of Safavid Monuments

Problem Definition: The usage of inscriptions in the Safavid monuments has been expanded and diverse, and the initial study of these works shows that the Safavid artists often used Thuluth and Kufic inscriptions to write religious themes and Nastaliq for nonreligious inscriptions. However, this is not certain as Nastaliq inscriptions that contain religious themes exist.Objective: The present research has been carried out with the aim of identifying and categorizing the religious themes used in Safavid Nastaliq inscriptions. In other words, the main question of this research is that what is the status of religious themes in the Nastaliq inscriptions during the Safavid dynasty?Research Method: This research follows a descriptive and analytical method. The research data are based on library studies and field findings. The case studies are belonging to the Safavid era in Iran, with all historical monuments being considered in this period. In this research, all available samples were studied and after collecting data, the religious themes used in the samples were classified.Results: The results of this investigation, based on the study of the contents of about 250 Nastaliq inscriptions in 140 Safavid monument, indicate that 33 of them contain religious themes (about 13%). In other words, about 87% of Nastaliq inscriptions contain nonreligious themes. In addition, the results indicate that the religious themes used are as follows: praying phrases (14 items in 19 works), Quranic verses (4 verses in 9 cases), and Hadith (2 hadiths in 5 inscriptions). Also, among the Nastaliq religious inscriptions in Safavid era, the most frequent is the prayer of &Nad Ali& (4 items) and the Hadith &Madinat alIlm& (I am the city of the knowledge and Ali is its entranceway) (3 items), which confirms and emphasizes the existence of Shiite tendencies in the formation of the mentioned works.