در جستجوی درویش خرسند، از حکمت ایرانی تا عرفان اسلامی

معنویت و عرفان امری ریشه‌دار در فرهنگ ایرانیان و ذوقی همیشگی برای روحیه ایشان بوده است؛ علاقه به جهانِ بالا و اوصاف اخلاقی مهمی چون پرهیزگاری، خرسند بودن نسبت به سرنوشت، گذشت، صلح‌دوستی و پیمان‌مداری وجه بارز روحیه ساکنان ایران‌زمین بوده است. با مطالعه متون دینی باستانی ایران با واژگانی مانند درویش مواجه می‌شویم که دلالت عرفانی ویژه‌ای داشته و مفهوم آنها به زندگی ایشان رنگ و بوی معنوی خاصّی می‌داده است. این مذاق بعدها و پس از قبول اسلام توسط ایرانیان، خود را در شکل‌های گوناگونی چون طریقه‌های تصوّف و فتوت نمایان ساخت. در طول تاریخ و بنا به سیر تطور ذاتی آن، بسامد استفاده از واژه درویش متفاوت بوده، به طوری که در دوره‌ای شاهد جایگزینی کلماتی چون صوفی، عارف و فقیر بجای آن بوده‌ایم. هرچند کلمه درویش پس از ظهور اسلام در ایران تا قرن چهارم هجری مورد استفاده نبوده اما بعدها بار دیگر در آثاری چون شرح التعرف و کشف المحجوب نمایان شده و از آن زمان تا امروز همواره مفهوم آن نقشی سترگ در حمل دلالت معنایی روحیه عرفانی ایرانی داشته است. در این میان شهاب‌الدین سهروردى (شیخ اشراق) در برخی نوشته‌هایش، خود را وامدار میراث معنوی، حکمت کهن و خمیره مقدسی می‌داند که عارفان مسلمانی چون ذوالنون مصری، بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی حاملان آن بوده‌اند؛ افرادی که مقام درویش و درویشی نزدشان رفیع و ارزشمند و گویی همان مفهوم حکمت الهی و ایمان را دارا بوده است.در این نوشتار به بررسی ریشه‌های لغوی واژه درویش و جایگاه آن را در متون مذهبی ایران باستان چون اوستا و دیگر متون ادبیات ایران میانه می‌پردازیم و در ادامه دلالات عرفانی درویش و درویشی را در کلام بزرگانی بررسی می‌کنیم که سهروردی آنان را حلقه‌ای از اهل معنا می‌داند که سکینه در کلامشان جاری است.