صیرورت علمی در نزد سهروردی و نسبت آن با نظریۀ وحدة‌الشّهود در عرفان اسلامی‌ایرانی

تعلیم «جاویدان خرد» ما را بر آن می‌دارد که ریشه‌های نظریۀ وحدة‌الشّهود را در معارف توحیدی پیش از اسلام، به‌ویژه در تمدّن‌های شرقیِ هند و ایرانی جستجو کنیم. شیخ اشراق سهروردی با احیای خمیرۀ ازلی و ابدیِ حکمت و طرح تبارشناسی اشراقیون در کتاب المطارحات، ما را به تمایز میان دو مکتب وحدة‌الوجود و وحدة‌الشّهود رهنمون می‌شود. بر اساس دیدگاه وی، وحدة‌الشّهود بیان شرقی از حقیقت توحید با تاکید بر اصالت «علم و آگاهی و شهود» و وحدةالوجود بیان غربی از این حقیقت ازلی با تاکید بر اصالت «وجود» است. در این مقاله، با بررسی نظریۀ وحدة‌الشّهود در تعلیم ودایی، تعلیم مزدایی و تصوّف اسلامی، به مددِ حکمت اشراق سهروردی و آراء وی درباب اصالت شهود (آگاهی) نشان خواهیم داد که تفسیر او از اناالحق حلّاج و طرح «اتّحاد عقلی» میان نفس ناطقۀ انسانی و شخصیّت الهی او یعنی طباع تامّ، حقیقت «انائیّت» در حکمت مشرقی را بر ما آشکار می‌سازد. بر اساس این نظرگاه، صیرورت در نزد سهروردی، وجودی نیست، بلکه «منِ جزئی» با استغراقِ علمیِ خود در «منِ کلّی» به جایی می‌رسد که درمی‌یابد شاهد حقیقی خودِ حضرت حق‌تعالی و تبارک است و اوست تنها ناظر و شاهد کلّ و «منِ» حقیقی‌ای که می‌بیند و می‌شناسد.