مبانی حِکمی شیخ اشراق در تبدیل همۀ قضایا به موجبۀ کلیۀ ضروریه

سهروردی مدعی است که منطق را مختصر، با ضوابط اندک، البته در عین حال با فایدۀ بسیار و به نحوی که برای افراد با ذکاوت و طالب اشراق کافی باشد بیان کرده است و طالبان تفصیل بیشتر را به کتب دیگر منطقی ارجاع می‌دهد. در این راستا، وی قضایای سالبه را از طریق عدول به موجبه، و قضایای جزئیه را از طریق دلیل افتراض به قضیۀ کلیه بدل می‌کند. همچنین جهات را، که محدود به موادّ ثلاث شده‌اند، بخشی از محمول قرار می‌دهد و از این طریق همۀ قضایا را به قضیۀ ضروریه تبدیل می‌سازد و این چنین است که همۀ قضایا به قضیۀ موجبۀ کلیۀ ضروریه تبدیل می‌شوند و شیخ اشراق آن را با اصطلاحی که خود ابداع کرده، ضرورت بتّاته می‌نامد.بسیاری از صاحب‌نظران این روش سهروردی را از نظر فنّی نقد و بررسی، و نظرات مختلفی را در این باب ارائه کرده‌اند. لیکن فارغ از بررسی‌هایی که از نظر فنی در این باب صورت پذیرفته است، باید دید کدام مبانی اشراقی چنین تحولاتی را در منطق اقتضا می‌کرده است که شیخ اشراق زحمت ابداع آن را به جان خریده است. به نظر می‌رسد که وی در تبدیل قضایای جزئی به قضایای کلی به دنبال رفع ابهام و اهمال از قضیه است و در تبدیل قضایای سالبه به موجبه، معتقد است که موجبه اصیل‌تر و بسیط‌تر از سالبه است، ضمن اینکه می‌توان ردّ پای اصلِ مشرقی نور و ظلمت را در این ترجیح و تبدیل مشاهده کرد. همچنین در تبدیل همۀ قضایا به قضیۀ ضروریه، وی نسبت‌های خارجی را تنها نسبت یقینی‌ای می‌داند که می‌توانیم بدان علم داشته باشیم و از آنجا که این نسبت تنها عبارتست از وجوب و ضرورت، پس فقط این نوع از قضیه را قابل استفاده در برهان می‌داند، مضاف بر اینکه با رجوع به آنچه سهروردی در بحث علم اشراقی و علم حضوری بیان می‌کند، برای ما بیشتر معلوم می‌گردد که سهروردی نمی‌تواند جز به ضرورت در قضایا قائل باشد.