پویایی و ثبات طبیعت در فلسفه ایران باستان به روایت سهروردی

پرسش از حقیقت طبیعت، همواره در طول تاریخ تفکر فلسفی، پرسشی بنیادین بشمار می آمده است. اگر طبیعت حقیقتی سیال و پویا دارد، چگونه موضوع شناسایی قرار می‌گیرد و اگر ثابت است چگونه با آنچه مشاهده می‌شود، سازگاری دارد؟ پویایی یا ثبات طبیعت با وحدت و کثرت آن در ارتباط است. تفکر فلسفی ایونی که همجوار امپراطوری بزرگ ایرانیان بوده است، وجه حرکت و پویایی طبیعت را موضوع توجه و تامل فلسفی قرارداد و بر تکثر طبیعی تاکید کرد و از درک وجوه ثابت طبیعت باز ماند؛ از سویی دیگر، سنت فلسفی الیایی، با تمرکز بر وجه ثابت طبیعت و شناسایی طبیعت از رهگذر این وجه ثابت، بر وحدت طبیعت تاکید کرد و از تبیین پویایی آن که به ادراک حسی می آید، باز ماند. اما در سنت فلسفی ایران باستان، آن طور که در آثار سهروردی مشهود است، نه‌تنها ناسازگاری میان پویایی و حرکت طبیعت از یکسو و ثبات و قانونمندی آن دیده نمی‌شود؛ بلکه برعکس، درک پویایی طبیعت تنها در پرتو قانونمندی و ثبات آن میسر است. به سخن دیگر، فیلسوفان ایران باستان، نه همچون فیلسوفان سنت ایونی طبیعت را یکسره در حال تحول و تکثر دانسته و نه همچون متفکران سنت الیائی، طبیعت را امری واحد و بی تغییر می‌دانستند؛ آنها اساساً حرکت طبیعت را نه در مقابل وحدت و ملازم با کثرت، بلکه آن را حقیقتی می‌دانستند که از کثرت در ضمن وحدت، حاصل می‌شود. به سخن دیگر، طبیعت در عین اینکه حرکت و پویایی دارد، از ثبات و قانومندی برخوردار است و این به‌دلیل وجه دو گانه (نورانی-تاریک) طبیعت است. بر این اساس تفکر فسلفی ایونیان و الیائیان به‌مثابۀ دو خوانش ناقص از سنت فسلفی ایران باستان در تاریخ تفکر فلسفی، ظاهر شده است.