مبانی فلسفی عرفانیِ «رهایی» از ساحت‎های دوگانۀ احوال عرفانی در جهان‎بینی شمس‎تبریزی و مولوی

ساحت‎های دوگانۀ احوال عرفانی نظیر خوف و رجا، قبض و بسط و مانند آن‎ها در معارف گوناگون به‎تناسب چشم‎اندازهای مختلف و بهمعانی کم و بیش متقاربی به‎کار رفته و ازجمله در عرفان اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با توجه به‎این معانی گسترده، نگاه خود را معطوف به‎اندیشۀ شمس‎تبریزی و مولوی کرده و با بررسی مفهوم خوف و رجا و قبض و بسط به‎تحلیل «رهایی» از ساحت‎های دوگانۀ احوال در عرفان شمس و مولوی می‎پردازد. پرسش اصلی ما بررسی مبانی فلسفی‎ است که در ورای تحقق چنین امری وجود دارد که عبارتند از 1) این ساحت‎ها به‎جهان حقیقی تعلق دارند، 2) خالق این جهان برخلاف نظر برخی فلاسفه محکومِ قوانین عقلانی حاکم بر جهان آفریدۀ خودش نیست و 3) برای رهایی از این ساحت‎ها باید فراتر از این جهان رفته و با خالق آن متحد و در او فانی شد که چگونگی این فنا در جهانِ شمس و مولانا مورد کنکاش قرار می‎گیرد. بدین ترتیب که سالک در آغاز از مرتبۀ تلوین احوال فراتر رفته و در مرتبۀ «فنا»، با فرو ریختن قالب‎ها و تمایزات، در اصلِ یگانه‎ای که خداست، مستغرق می‎شود. سپس با وحدتی الوهی و وجودی بسط‎یافته در مرتبۀ والاترِ تمکین مستقر گشته و باقی به‎بقای ذاتِ حق می‎گردد.