مثنوی معنوی: حسامی نامه یا شمسی نامه

درخواست حسام‌الدین چلپی از مولانا، برای سرودن مثنوی معنوی که در مقدمة منثور مثنوی و در منابعِ نزدیک به زمان او ذکر شده است و اشاره‌های فراوان به حسام‌الدین در این اثر، بسیاری از مثنوی‌پژوهان را به این یقین رسانده است که حسام‌الدین را عامل اصلی آفرینش مثنوی و مخاطب خاص مولانا بدانند. تامل در متنِ این اثر گران‌سنگ و مطالعة دیگر منابعی که به شرح زندگی شمس تبریزی، حسام‌الدین و مولانا پرداخته‌اند، نشان می‌دهد که شمس در مثنوی نیز هم چون غزلیات، حضوری همیشگی، تاثیرگذار و تعیین کننده دارد، از این رو این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که مولوی چگونه به شیوه‌ای بسیار رندانه و شورانگیز در سراسر مثنوی، به صورت پنهانی و پوشیده از شمس سخن می‌گوید؟ براین اساس، آیا می‌توان شمس را مخاطب خاص مثنوی و مثنوی را در کنار بیان معانی عالی عرفانی، شرح دلدادگی‌های مولانا و شمس دانست؟ این پژوهش، شش دفتر مثنوی را با استفاده از روش توصیفی تحلیلی برای پاسخ به این پرسش‌ها بررسی می‌کند. فرض پژوهش بر این است که مولانا علاوه بر این که بسیاری داستان‌های مقالات شمس را در مثنوی روایت می‌کند، به بهانه‌های مختلف به صراحت یا اشارت از شمس نام می‌برد و لحظه‌ای از یاد او غافل نیست، همچنین با توجه به حضور منکرانِ شمس و مریدان مولانا که چندان نظر خوبی نسبت به شمس نداشته‌اند مولانا به ناچار، از رمز، کنایه و داستان‌های دیگران برای پرداختن به شمس استفاده می‌کند، تاجایی که ضیاءالحق حسام‌الدین نیز، همچون ایاز، یوسف، صدر جهان در بسیاری موارد کارکردِ لقبی را پیدا می‌کند که بر شمس تبریزی دلالت می‌کند و مولوی سعی می‌کند این‌گونه سرّ شمس‌الدین را در حدیث حسام‌الدین و دیگران بازگو کند.