مناسبات شمس تبریزی و مولانا در مقایسه باسقراط و افلاطون

سقراط و شمس تبریزی هر دو برای بیداری آمده‌اند؛ شمس برای بیداری مولانا و سقراط برای بیداری سوفسطائیان. هر دو حکیم‌اند و دوستدار حقیقت و دانایی؛ شمس در سلوک و تعالیم خود انتقال‌دهندة معرفت و شهود باطنی‌اش به مولاناست ورنج سقراط از جهل مردم زمانه و تلاش بی‌وقفه‌-ولی بی‌نتیجة او‌- برای جهل‌زدایی و انتقال دانایی به سوفسطائیان در نهایت سبب شد، جام شوکران را در طریق احقاق حق و حقیقت بنوشد و در راه حقیقت و مطابق قانون آتنی! کشته شود ولی نمط و منش او در طول تاریخ تفکر، جاودان باشد. اصل اساسی برای متفکران یونان باستان، شکل‌بخشی به زندگی یکایک شهروندان مدینه وتعلیم ادبیات، تاریخ و پرورش فرهنگی به همة یونانیان بوده است؛ چیزی که در یونان پیش از سقراط آن را «پایدیا» می‌نامیده‌اند و نقش بسیار کلیدی در مجموعة فرهنگ یونان، برای فرد و جامعه داشته است. البته با سقراط، فلسفه مطرح شد و به شکل جدیدی از تفکر در آمد، لذا سقراط در میان یونانیان ویژگی خاصی دارد؛ چون وجودش «عین فلسفه» است. او میان حکمت و فضیلت فرق نمی‌نهد. از نظر او فضیلت، یعنی تخصص و مهارت برای خوب‌زیستن. البته در فلسفة افلاطون هم، فضیلت عین معرفت و حکمت است. بین سقراط و افلاطون رابطة من و تویی یا استاد و شاگردی وجود ندارد. سقراط پیوسته عنوان استادی را از خود طرد می‌کند و می‌گوید چیزی نمی‌داند. محاورة سقراط و افلاطون محاورة دو نفر نیست، بلکه محاورة دو فکر، دو شعور و دو دانایی است، اما چنان‌که در مقاله بدان پرداخته شده، رابطة شمس و مولانا مانند سقراط و افلاطون نبوده است. آنچه محور بحث این مقاله است، مقایسة سقراط با شمس و مقایسة افلاطون با مولاناست؛ سقراط و افلاطون هر دو عاشق حکمت‌اند و سقراط بی‌همتا نیست، ولی شمس برای مولانا بی‌همتاست؛ همه بر زبانند و شمس در میانِ جان است. رابطة مولانا با شمس، عاطفی، عاشقانه و سراسر شوریدگی است که صدای آن به افلاک می‌رسد و شمس، «شمس چارم آسمان» می‌شود. شمس، در جانِ مولانا حضور جاودانه دارد؛ او محو شمس است و شمس برای مولانا «آفتاب حق و حقیقت» است که برای رویت آن باید از تمامی سایه‌ها عبور کرد. در اندک منابع تخصصی به صورت خبری ذکر شده است که نیکلسون‌- مترجم و شارح نامی مثنویکه در احیای مثنوی و مولاناپژوهی در عصر جدید از پیشگامان است- برای اولین بار به شباهت بین شمس و سقراط اشاره‌ کرده است، ولی تلاش نگارنده برای دسترسی به این مطلب بی‌ثمر بود.