تحلیل نشانه شناسانه عرفانی و ادبی شمس

نشانه‌شناسی ادبی، دانشِ تحلیلِ نظام‌های نشانه‌ای و دلالت‌های ضمنی است. این نظام‌ها و دلالت‌ها موجب چند لایگی متن می‌شود و خواننده را ناگزیر می‌سازد تا برای درک بهتر متن، به تاویل روی آورد. در متون ادبیِ عرفانی، این چند لایگی بیشتر احساس می‌شود؛ زیرا زبان عرفانی، متفاوت و متناسب با تجربه‌های عرفانی است و تبین آن همانند خود تجربه‌ها، دشواری‌هایی را در پی دارد. بنابراین تحلیل نشانه‌شناسانة چنین آثاری می‌تواند زمینه‌ساز فهم بهتر این متون شود. در این مقاله ضمن معرفی علم نشانه‌شناسی، مقالات شمس تبریزی براساس این رویکرد از دو منظر عرفانی و ادبی بررسی می‌شود. شیوة پژوهش، توصیفی تحلیلی است و داده‌ها به روش کتابخانه‌ای، جمع‌آوری و بررسی شده است. برآیند آن در بخش عرفانی، معرفی و بررسی نشانه‌های اصلی در دو محور اصطلاحات و نمادواژه‌هاست. اصطلاحاتی؛ مانند حجاب، سماع، طلب، عشق و ایمان و نمادواژه‌های می، آینه، وطن، و میم ‌احمد در مقالات شمس دارای ویژگی نشانه‌ای هستند و شمس همواره به توضیح و تبیین روابط دلالت معنایی آنها می‌پردازد. در بخش ادبی رمزگان خالق اثر، زیبایی‌شناسی و بینامتنیت تحلیل می‌شود. حضور رمزگان خالق اثر در مقالات شمس گسترده بوده، اطلاعات مفیدی دربارة زندگی، شخصیت، معاصران، احوال اجتماعی و سبک بیان شمس در اختیار خواننده می‌گذارد. همچنین زیبایی‌شناسی از طریق نماد، اغراق، تضاد معنایی، شمول معنایی و تکرار ماهیّتِ زیبایی و اثرگذاری متن را برای خواننده برجسته‌تر می‌کند. در مقالات، پیوند بینامنت صریحی با متونی همچون قرآن، احادیث نبوی، آثار شاعران و اندیشمندانی چون سنایی، عطار، امام غزالی و نجم‌رازی می‌توان یافت.