مقدمه ای بر بازخوانی مکتب تربیتی شمس تبریزی و ارائه الگویی برای تربیت معنوی با بررسی «مقالات»

شاید اگر امروز با کسوف1 شمس مواجه نبودیم، آموزه‌ها و آرای تربیتی مکتب شمس برای ما ایرانیان2 ناشناخته نبود. همان‌طور که در حکمت و فلسفه غرب، گزارش‌هایی توسط دیگران شاگردان یا نویسندگان از سقراط شده و در واقع او عمدتاً در آیینة افلاطون دیده می‌شود، در حکمت ایرانی نیز بازتاب شمس را می‌توان در مولانا و روایت اندیشمندانه و عاشقانة او مشاهده کرد. ارتباط شمس مولانا نیز همچون سقراط افلاطون ارتباطی تربیتی، تاریخی میان مربی و متربی است. با وجود اینکه اثر مکتوبی از سقراط به جا نمانده، از شمس، مقالات او پس از عبور از غبار قرن‌ها به دست ما رسیده و بر طاقچة فراموشی ما نشسته است. سخن از سقراط و شمس، هم به دلیل مشابهت در ویژگی‌های شخصیتی و نقش هر یک از آن دو حکیم و مربی بزرگ در دوران خود و پس از آن است، هم به این دلیل که سخن سقراط در طی بیش از 25 قرن تاریخ مکتوب اندیشه و فلسفة غرب همواره به گوش مخاطبان خود می‌رسیده، اما مکتب تربیتی و آموزه‌های شمس در سکوت جهل، غفلت، تعصب و ناآگاهی خاموش مانده و با وجود ظرفیت خود برای ایده‌پردازی، تفسیر تربیتی، دریافت رهنمودهایی برای تربیت معنوی و آسیب شناسی تربیت دینی مورد توجه کافی قرار نگرفته است. امروز بر ماست بازخوانی و گوش فرادادن به رهنمودها و سخنان شمس به‌عنوان میراثی فرهنگی که بعضی از آنها هم‌چون دعوت به معنویت و صلح از مرز زمان و مکان زندگی شمس گذشته و همچنان با انسان و برای انسان به یادگار مانده است. مقالة حاضر مقدمه‌ای بر بازخوانی مقالات شمس و آغازی برای تفسیر و دریافت رهنمود و ارائه الگویی برای تربیت معنوی براساس مقالات شمس است. روش پژهش در مقالة حاضر تحلیل محتوای کیفی مقالات شمس، همچنین دنبال کردن تاثیر آن بر روایت مولانا در غزلیات شمس، برای فهم درست و استنتاج رهنمودها و دلالت‌هایی برای تربیت معنوی بوده است، بنابراین پژوهش حاضر به منظور پاسخ به دو پرسش اصلی، آغاز و انجام گرفته است: آیا می‌توان از مکتب تربیتی شمس سخن گفت؟ مولفه‌های مکتب تربیتی شمس در حوزة نظر و عمل چه مشخصاتی دارد؟ به اختصار دربارة یافته‌های پژوهش، باید اذعان داشت که منظور از مکتب تربیتی، کفایت نسبی و غنای آموزه‌ها، آراء و اندیشه‌های شمس برای استنتاج در حوزة نظر و عمل تربیتی برای ارائه چارچوب تعلیمی تربیتی است که به مبنا، اصل، اهداف و روش‌های تربیتی دلالت می‌کند. مکتب تربیتی و الگوی تربیت معنوی او؛ شامل بعد شناختی (توجه به معرفت و تفکر شهودی، کنار زدن حجاب علم، پیوند جزء و کل، خالی بودن، تشنگی و طلب همیشگی و مدام برای یادگیری، خلوت)؛ بعد عاطفی(شادی و شفقت)؛ بعد عملی (تربیت نفس و تربیت روح) بر مبنای آزادی، اراده، اخلاص، براساس اصل معنویت و روحانیت به روش‌های کلی و عمومی ظرفیت‌یابی، سکوت، خودیابی، اتصال و صحبت و روش‌های کاربردی و خاص پرسشگری، مواجهه با مسئله، همراهی با متربی، سکوت و گفتگو، با محوریت هدف عشق و صلح است.