شیوه های مجلس گویی در مقالات شمس تبریزی

مقالات شمس تبریزی که به همّت مریدان مولانا گردآمده‌است مجموعه سخنان و گفت‌وگوهایی است که شمس با مخاطبان خاص و عام خود داشته‌است. هرچند، در نگاه اوّل، درهم‌ریختگی و عدم انسجام درونیِ بخش‌های مختلف مقالات شمس مخاطب را سردرگم می‌کند، اما همین امر نیز حاکی از اصلی غالب در کلام اهل موعظه و مجلس‌گویان یعنی «تداعی ذهنی» است، بنابراین هرچند شمس اهل اقامت دائم در یک شهر و دیار و برگزاری مجالس وعظ منظم در خانقاه و مسجد و مدرسه نبوده اما مقالات او را می‌توان نمونه‌ای از نوع ادبی مجلس‌گویی‌های صوفیانه دانست. آنچه در این پژوهش بدان می‌پردازیم بررسی انواع شیوه‌های مجلس‌گویی، به‌مثابة یکی از زیر ژانرهای ادب تعلیمی، در کلام شمس است. هرچند در مقالات او، آن‌چنان که مثلاً در مجالس سبعه و فیه‌مافیه مولانا شاهد هستیم، اجزای فرم و ساختار مجلس‌گویی همچون طلیعه، خطبه و ختام کلام رعایت نشده ‌است، اما تاثیر عمیق سخنان این پیر آزاده و آتشی که بر دل و جان بزرگی چون مولانا زد نشان از بهره‌مندی سخن او از اصول بلاغت منبری دارد. این پژوهش نشان می‌دهد، گذشته از محتوای پرمغز کلام شمس، عناصری همچون خطابی بودن نثر، پرسش و پاسخ با مخاطب، ذکر آیات و احادیث و اشعار به مقتضای موضوع کلام، آوردن حکایت و ثمثیل به قصد تبیین مطلب و اقناع شنونده، نزدیکی به ساختار زبان مردم و... از عوامل تاثیرگذاری کلام او بر مخاطب است.