جبر و اختیار از دیدگاه شمس تبریزی و بازتاب آن در مثنوی مولانا

یکی از عمده‌ترین مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی در کنار مولفه‌هایی چون قضا و قدر، تشبیه و تنزیه، عدل الهی و رویت خدا، مسئلة جبر و اختیار است که توجه و روان هر انسانی را به خود معطوف داشته است؛ به گونه‌ای که از نخستین ادوار تا کنون همواره از دغدغه‌های دیرین و بنیادین انسان بوده است. این مفهوم، یکی از مضامین مهمی است که به شیوه‌های گوناگون در متون عرفانی و ادبی از آن سخن گفته شده است. این موضوع که انسان در چه مسائلی از هستی و زندگی دارای اختیار و اراده است و در چه مسائلی مجبور و تسلیم خواست و قضای الهی، همواره ذهن متفکران را به خود مشغول ساخته است.از جملة این متفکران، یکی شمس تبریزی و دیگری مولانا جلال‌الدین بلخی عارف اندیشمند و سخنور برجستة سدة هفتم هجری در ادبیّات فارسی هستند. شمس در لابلای سخنان خود مباحثی دربارة جبر و اختیار مطرح کرده است که در عین اختصار بسیار ارزشمندند. او برخلاف اکثر عرفا، که به جبر تمایل دارند، به تفکر جبرگرایانه تاخته است و انسان را موجودی مختار می‌داند که لطیفه‌ای ورای جبر در وجود او قرار دارد. از مجموع سخنان او چنین برمی‌آید که او همچون متکلمان امامیه راهی میان جبر و اختیار برمی‌گزیند. این اندیشة شمس به روشنی در آثار مولوی بازتاب یافته است. این جستار که به روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است برآن است که به مساله جبر و اختیار در مقالات شمس و بازتاب آن در مثنوی معنوی مولانا بپردازد و نتیجه آن حاکی از آن است که. بدون شک، سخنان شمس یکی از دلایل اصلی شکل‌گیری این اندیشه نزد مولوی است.