تقریر مبدعانه علامه طباطبایی از برهان معرفت نفس

یکی از دغدغه‌های بزرگ فلاسفه از دیرباز، یافتن برهانی برای اثبات وجود خداوند بوده است. این در حالی است که برخی از حکما «معرفت رب» را محال دانسته و اقامه‌ برهان در این باب را جایز نمی‌دانند چراکه شناخت ذات حق‌تعالی به طریق عقلی و نقلی محال است. در این میان دو تن از حکمای برجسته‌ حکمت متعالیه، «حکیم ملاصدرا» و «علامه طباطبایی» مسیر متفاوتی را در اثبات وجود حق‌تعالی می‌پیمایند و قائل به نظریه‌ امکان شناخت خداوند می‌شوند و این مهم را با اقامه‌ براهین متفاوتی اثبات می‌کنند. «برهان معرفت نفس» یکی از متقن ترین براهین اثبات وجود خداوند است که این دو حکیم هر یک به نوعی به تقریر آن پرداخته‌اند. برهانی که بهترین راه مشاهده اسرار عالم است. معرفت نفس، سیری انفسی است که در آن، انسان با علم شهودی، خود را می‌شناسد و با درک حقیقت «خود» که چیزی جز «فقر محض» و وجود رابطی نیست، به مشاهده «قیم و قیوم» خود می‌رسد. طریق اثبات این برهان ارزشمند بر مبنای هر یک از این دو فیلسوف، با یکدیگر متمایز است. ملاصدرا بر مبنای اصالت وجود، تشکیک وجود، تجرد نفسانی، حرکت جوهری و اتحاد عقل و عاقل و معقول، این برهان را اقامه می‌کند و علامه طباطبایی بر مبنای اصل علیت، نظریه وجود، وحدت شخصی وجود، مسئله تجلی و ظهور حق‌تعالی بر قلب سالک، ظهور مراتب نفس را تبیین می‌کند و به تقریر برهان معرفت نفس می‌پردازد. هرچند هدف علامه و ملاصدرا از تقریر برهان معرفت نفس واحد است اما طریق هر یک در اثبات این مهم متفاوت است. در این نوشتار سعی بر آن است تا به آراء ابداعی علامه و مسیر متفاوت ایشان در اثبات برهان معرفت نفس بپردازیم.