روش‌ مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روان‌شناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)

برای دست‌یابی به پیشرفت علمی در علوم‌ انسانی اسلامی، از جمله روان‌شناسی اسلامی، نیاز به بنیان‌ نهادن و توسعة روش‌های پژوهش در این حوزه است. با طراحی روش‌های ساخت‌یافته و نظام‌مند، با اتکای به شیوه‌های اجتهادی و فهم متون اسلامی، و حاکم کردن نگرش سیستمی و ساختاری، می‌توان در تحلیل مسائل پیچیدة انسانی و کشف واقعیت‌های روان‌شناختی بسیار موثر عمل نمود و زمینة نظریه‌پردازی را با توجه به منابع وحیانی اسلامی فراهم ساخت. این امر نیازمند گام برداشتن در حوزة پژوهش‌های پیشرفتة مدل‌یابی و تبیین سازوکار روابط میان سازه‌ها، در یک شبکة منسجم سازواره‌ای است.برای انجام این پژوهش که اساساً از نوع «بنیادی» و «توسعه‌ای» که بتوان در عمل نیز به‌کار برد و به لحاظ راهبردی از نوع «توصیفی تحلیلی» است، به مقتضای هر مرحله از گردآوری و پردازش اطلاعات از «روش اَسنادی» و «روش تحلیل محتوای کیفی» بهره گرفته شد. برای رسیدن به اهداف این پژوهش، با بهره‌مندی از روش‌‌ها و تکنیک‌های برون‌دینی (مانند روش‌های معناشناختی و چندمتغیری)، کوشیدیم مبتنی بر مبانی روش‌شناختی پارادایمی و بر اساس پارادایم اجتهادی و بهرمندی از روش‌های درون‌دینی و با به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های روش‌های اجتهادی، اعم از اصول فقه و استنباط، و روش‌های فهم متن (تفسیری و حدیثی)، برای فهم گزاره‌های اسلامی و طراحی روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روان‌شناختی از آنها بپردازیم.در نتیجة این پژوهش، به «روش مدل‌یابی اسلامی روان‌شناختی» که دارای فرایند نظام‌مندِ متشکل از مراحل چهارگانة مفهوم‌پردازی، صورت‌بندی، اعتبارسنجی و تبیین و تفسیر مدل (که خود دربردارندة شش گامِ مسئله‌شناسی و فرضیه‌پردازی، فهم‌پژوهی و استخراج مفاهیم از متون اسلامی، بسط مفهومی مدل، طراحی و ساخت مدل مفهومی، اعتباریابی، و تبیین و تفسیر نتایج مدل‌یابی است) دست یافتیم. اجرای موفق این روش در یک نمونه و در عالی‌ترین سطح مدل‌یابی‌ پیچیده، یعنی از نوع «مدل میانجیِ تعدیل‌شده»، نشانگر کارآیی آن بود. از دست‌آوردهای دیگر این پژوهش تنقیح و بهبود «روش فهم روان‌شناختی متون اسلامی» و کاربست متناسب نرم‌افزار تحلیل کیفی اطلس‌تی (atlas.ti) در افزایش دقت و قوت روش کنونی است. در نتیجه، این روش می‌تواند بر نظام‌مندی، قابلیت داوری و اعتبار پژوهش‌های علوم انسانی از متون اسلامی بیافزاید.