بازنگری در نسبت رفتار اجتماعی و فضای شهری در تعلیمات اسلامی (مفهوم مخاطب ایده آل طرّاحی شهری و قلمرو وی در خلال متون اصیل سنّت اسلامی)

تعیین مخاطب ایده آل، یک امر پایه در مبانی نظری طرّاحی شهری است؛ در این نوشتار، وضعیت مخاطب ایده آل در سه دسته از نظریه های اجتماعی مرتبط با فضای شهری (نظریه های سوسیالیستی، نظریه اکولوژی اجتماعی و نظریه نمایش اجتماعی) بررسی شده است و نشان داده شده است که هیچیک، بر مدل اسلامی از روابط اجتماعی و کالبد منطبق نیست و با آن تفاوت ذاتی دارد. در مقابل، نظریة جدیدی در این زمینه براساس مرور آیات و روایات مرتبط با قلمرو های شهری، سامان داده شده است که خلاصة آن، چنین است: در اسلام عرصة فراخانگی بر حسب حقوق و تکالیف متقابلی که اسلام برای قلمروهای مختلف (از فردی تا گروهی) قرار می دهد، مکانی برای تعامل افراد برحسب گونه ای تحدید شده از روابط خانگی است و به همین دلیل هم، عرصة شهر از خانه به بیرون، توسیعی است از خانه. اجتماع در این مدل، یک کلّ متشکل از افراد متفرّد شده در اثر خروج از حوزة خانواده و پیوستن به عرصة غیرخانوادگی نیست؛ بلکه جامعه از توسیع هسته های خانواده و اشتراک لبه های میدان های جمعی شکل گرفته حول این هسته ها حاصل می شود و به همین ترتیب نیز، فضای شهری از هسته های خانگی رشد یابنده فراهم می آید و نه اجتماع فضاهای شخصی و عمومی و پیوند آنها با فضاهای واسط. در اینجا تعریف فضای شهری نمی تواند، آن عرصة عمومی دانسته شود که از حوزة موثر خانه، خارج شده و افراد در آن از روابط خانگی منفصل و در جستجوی روابط نوین برآمده اند؛ به بیان دیگر ما در شهر اسلامی با «فلانر» اسلامی مواجه نیستیم، بلکه با بلکه با انسانی مواجهیم که اسلام برای او تکالیفی را برای تبدیل شدن به انسان ایده آل تعیین کرده است و مسوولیت فضا کمک به رسیدن مخاطب از وضع موجود به وضع ایده آل است.