بررسی مخالفت میرزا مهدی اصفهانی با ترجمۀ متون فلسفی از زبان یونانی به زبان عربی طی نهضت ترجمه در ابواب الهدی

میرزا مهدی اصفهانی در بخش‎هایی از کتاب ابواب الهدی به مذمت ترجمۀ متون فلسفی به زبان عربی می‎پردازد که طی نهضت ترجمه اتفاق افتاد. او سعی می‌کند با نشان دادن انگیزه‌های شومی که به عقیده‎اش، در پس کمک به وقوع این نهضت بود، به نقد آن بپردازد. اصفهانی انگیز‌ۀ خلفا از حمایت از نهضت ترجمه را تحت‌الشعاع قرار دادن برتری علم امامان شیعه در نظر مسلمانان دانسته که از نظر او، طرحی موفقیت‌آمیز بوده است. او، ‌‌‌‌‌‌‌هم‌رای با علامه مجلسی در بحار الانوار، این حرکت را بدعت می‎خواند. در بخشی دیگر از کتاب ابواب الهدی، میرزا عملکرد نابخردانه و منفعلانۀ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خلفا را در برابر عده‌‌‌ای که با هدف تحت‌الشعاع قرار دادن اعتقادات اسلامی، زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌ساز ورود کتاب‎های یونانی به جهان اسلام شدند در وقوع چنین نهضتی مقصر می‌داند و به عنوان شاهدی برای این ادعا، داستانی را از علامه مجلسی نقل می‌کند که علامه مجلسی خود آن را از شخصی به نام صفدی از کتابی با نام لامیه العجم نقل کرده است. طبق این روایت، ورود کتاب‌های یونانی به جهان اسلام در نتیجۀ تدبیر خصمانۀ پادشاهی نصرانی و نزدیکانش بود که مامون با آن‌ها سازش کرده بود. انگیزه پادشاه نصرانی هم از بین بردن دولت اسلامی و ایجاد اختلاف بین علمای اسلام بود. عین این داستان در کتاب صون المنطق و الکلام عن فنی المنطق و الکلام سیوطی به همراه داستان‎های دیگر نقل شده است. همچنین، نقل‌قولی از ابن‌تیمیه در راستای نقد و مذمت نهضت ترجمه آمده است. با مراجعه به کتاب سیوطی، می‌توان دریافت که هدف از بیان این مطالب از سوی او نقد حکومت بنی‌عباس و اثبات برتری حکومت بنی‌امیه نسبت به ایشان بوده است. به عقیدة سیوطی، به همین دلیل است که نهضت ترجمه و، همچنین، دادن اموری به دست ایرانیان که از نظر او، در قلب اکثر آن‌‌‌‌ها کفر و بغض نسبت به عرب و دولت اسلام وجود داشت در زمان بنی‎عباس اتفاق افتاد، برخلاف بنی‎امیه، که اکثر کارگزاران و دست‌اندرکاران حکومتشان عرب بودند و هیچ‌گاه دست به چنین بدعت‎هایی نزدند. سیوطی با نقل‌قولی از قیروانی و در تایید او، ترجمۀ متون فلسفی از زبان یونانی به زبان عربی را تحت تاثیر یحیی‌بن خالد‌بن برمک و با هدف از بین بردن اسلام اعلام می‎کند. به این ترتیب، به نظر می‌رسد همان‌گونه که دیمیتری گوتاس معتقد است، چنین مخالفتی با نهضت ترجمه تنها مخالفتی تقارنی بوده است، به این معنا که ریشۀ آن تنها مقارنت نهضت ترجمه با خلافت عباسی است که مخالفت با دومی به اولی نیز سرایت کرده است. باید در نظر داشت که نقل این موارد توسط علامه مجلسی با اعمال برخی گزینش‌ها صورت گرفته است، احتمالاً با این هدف که بنی‎امیه و بنی‌عباس هر دو در وقوع نهضت ترجمه مقصر معرفی شوند و، همچنین، برای اینکه ادعای او بتواند مورد قبول ایرانیان واقع شود، ایرانیانی که البته از نسبت دادن کفر و بغض نسبت به اسلام به اسلافشان ناخشنود می‎شدند و به پذیرفتن ادعایی که انگیزۀ طرح آن اثبات برتری بنی‌امیه بود تمایلی نداشتند و ابن‌تیمیه نیز در میان آن‌ها محبوب نبود.