منوچهر بزرگمهر و سنت فلسفة تجربی در ایران

منوچهر بزرگمهر یکی از نخستین مترجمان و مولفانى است که باب آشنایى فارسى‌زبانان را با فلسفه‌های تجربی و تحلیلى عموماً و پوزیتیویسم منطقى خصوصاً گشوده است. بزرگمهر نمونة مترجم و اهل فلسفه‌ای است که در آغاز شکل‌گیری سنتی فکرى ایستاده است و می‌کوشد هم‌زمان دو کار را انجام دهد. در مقام مترجم، شارح و مولف، او برخی اندیشه‌ها و رویکردهای معاصر در فلسفة غرب را به مخاطبان فارسی‌زبان معرفی می‌کند. در مقام متفکر، با عطف توجه به فلسفة اسلامى، نشان می‌دهد بر مبنای رویکرد فلسفی‌ای که او با آن همدل است، بدیل‌هایی در مقابل تفکر فلسفی سنتی وجود دارد. البته بزرگمهر خود در این میان گاه گرایش‌هایی عرفانی و فلسفه‌ستیزانه دارد و مسیر رسیدن به حقیقت را بیرون از قیل‌وقال فلسفیان می‌داند. چنین نگاه تفکیکی‌ای به جدایی مقام وصول به حق از مقام استدلال فلسفی البته با آنچه او در مقام معناداری جملات بر اساس آموزه‌های پوزیتیویست‌های منطقی می‌گوید چندان ناسازگار نیست.در این سخنرانی، در بررسی کارنامة فکری و ترجمانی منوچهر بزرگمهر توجه خود را به چند نکته معطوف خواهیم کرد. نخست اینکه ببینیم او در مقام مترجم چه جریان‌های فلسفی‌ای را بر اساس کدام نوع کتاب‌ها و با چه رویکرد و چه عمقی به خوانندگان معرفی کرده است. بزرگمهر عمدتاً به سراغ ترجمة متون دست‌اول فلسفة تحلیلی نرفته است. در معرفی پوزیتیویسم منطقی نیز بر گرایشی خاص از آن (عمدتاً مبتنی بر کارهای اِیِر) تاکید کرده و به مشکلات اصل تحقیق‌پذیرى و تلاش‌هایى که پوزیتیویست‌هایى مانند کارنپ برای اصلاح آن انجام داده‌اند کمتر اشاره داشته است. در کل، او مواجهه‌ای نقادانه با اصل تحقیق‌پذیرى و دلایل مطرح شدن اصل تاییدپذیرى به‌جای آن نداشته است. چنین مواجهة غیرنقادانه‌ای سبب شده است آنگاه که بزرگمهر در بسیارى موارد علاقة خود را به تلاش‌هاى فلسفى ویتگنشتاین متاخر و مکتب تحلیل زبانى نشان می‌دهد، آگاه نباشد که ناسازگارى و تضادى در اعتقاد هم‌زمان به پوزیتیویسم منطقى، آن هم از نوعى که اِیِر معرفى می‌کند، و کارهاى ویتگنشتاین در تحقیقات فلسفى وجود دارد. گویا او هر دو مکتب را داخل دایرة تجربه‌انگارى جدید دانسته و از تغییرات فلسفی عظیمى که منجر به طرح مسئلة زبان و اهمیت فلسفى آن شده ناآگاه بوده است. این‌ها نکاتی است که در شکل‌دهی به فلسفة تحلیلی و تجربی در ایران معاصر پس از بزرگمهر از اهمیت برخوردار است.نکتة دوم توجه به جزئیات و کیفیت ترجمه و معادل‌گذاری‌های بزرگمهر است. نخست باید دید دقت زبانی و مفهومی او در ترجمة این متون تا چه حد بوده و سپس بررسی کرد او برای ترجمة این متون به چه زرادخانة واژگانی و مفهومی‌ای متوسل شده و خلاهای زبان فارسی را چگونه پر کرده است. در اینجا به‌ویژه توجه به این نکته مهم است که چگونه دانش قبلی او از متون فلسفی فارسی و عربی هم به او در پیدا کردن معادل برای اصطلاحات فلسفی کمک کرده و هم گاه فهم او را از مفاهیم جدید مختل کرده است.سرانجام، باید به کارهای تطبیقی و مقایسه‌ای بزرگمهر پرداخت، جایی که او کوشیده بیشترین شباهت را با آرای تجربه‌گرایان جدید، نه در سنت‌های مشائى و اشراقى، در آرای متکلمان اشعرى بجوید. بزرگمهر بارها خواننده را دعوت به بازخوانى آرای متکلمان اشعری در سنت اسلامى کرده و بر این باور بوده است که این بخش از سنت اسلامی امکان پژوهش‌هاى تطبیقی اصیل‌ترى را با مکاتب فلسفى تجربى فراهم می‌آورد.