نگاهی به چند ترجمه از سنجش خرد ناب

کانت، به خلافِ مترجمِ فارسیش، علاقۀ چندانی به ساختِ واژگانِ جدید نداشت و برای بیانِ مفاهیمِ جدید (و گاه انقلابیش) از واژگانِ مرسومِ پیشینیانِ خود بهره می‌برد. مثلاً، برای اشاره به نظامِ فلسفیِ خود آن را transzendental می‌نامد که واژه‌ای با تداعی‌های معانی بسیار در سنتِ مدرسی است یا، به رغمِ حملاتِ مکرر علیه نظام‌های متافیزیکیِ پیشینیانِ خود، هدفِ خود را نیز بنای کاخی متافیزیکی اعلام می‌کند. این مسئله پرسش‌هایی دشوار در برابر مفسرانِ کانت قرار می‌دهد که تفاوت‌ها و تشابه‌های کاربردِ این واژگان را در نظامِ کانتی و فلاسفه‌ی پیش از آن دریابند. مترجمِ آثارِ کانت به زبان‌های غیراروپایی اما با مشکلاتِ بیشتری نیز مواجه می‌شود که مترجمان یا مفسرانِ او به زبان‌های اروپایی به آن دچار نیستند. اگر مترجمِ انگلیسی یا فرانسۀ کانت به سادگی می‌تواند در برابر «kritik»، «critique» و در برابر «transzendental»، «transcendental» یا «transcendantal» را قرار دهد، مترجم فارسی یا عربی باید به دنبالِ واژۀ دیگری باشد که هم معنای مد نظر کانت را منتقل کند هم باعثِ تحمیلِ نظرِ تفسیریِ خاصِ مترجم نشود. در این سخنرانی، با نگاهی به چند ترجمۀ این کتاب به سه زبانِ انگلیسی، فارسی و عربی و مقایسۀ آن‌ها با متنِ اصلی، سعی خواهم کرد تا عمقِ دشواریِ این مسئله را نشان دهم. تمرکز من، به طور خاص، بر ترجمه‌های گایر/وود (انتشارات دانشگاه کمبریج) و کمپ‌اسمیت (پالگریو مک میلان) به زبان انگلیسی، ادیب سلطانی (امیرکبیر) و نظری/ اردبیلی (ققنوس) به زبان فارسی، و موسی وهبه (فکر فلسفی) به زبان عربی است و تنها به بررسیِ ترجمۀ سه مفهومِ عمده‌ی فلسفۀ نظریِ کانت یعنی «kritik»، «deduktion» و «bestimmung» خواهم پرداخت. هدف این سخنرانی البته نه دفاع یا حمله به ترجمه‌های مورد بررسی که نشان دادنِ چالشِ به دست دادنِ ترجمه‌ای از این متنِ دشوارخوانِ فلسفی به زبان‌های غیراروپایی در عینِ حفظِ بی‌طرفیِ تفسیری است هرچند لاجرم به موفقیت یا شکستِ برخی از ترجمه‌های ارائه‌شده برای این مفاهیم اشاره خواهد شد.