شواهد 60 واژه گویشی خراسان بزرگ در پنج متن کهن فارسی

هدف این مقاله، ردیابی واژه های گویشی خراسان بزرگ در چند متن کهن فارسی است تا نشان دهد کاربرد آن‌ها تا به امروز در گفتار مردم این سامان جاری است، اما در فارسی معیار وجود نداشته‌اند یا به فراموشی سپرده شده اند. شناخت این واژه ها در گویش های خراسانی، مسئله‌ درک برخی از متون کهن فارسی دری را برطرف می سازد. متون مورد نظر عبارت اند از رساله‌ داروشناسی الابنیه عن حقایق الادویه (اواخر سده‌ سوم)، تاریخ بیهقی (سده‌ چهارم هجری)، تفسیر عرفانی کشف الاسرار و عدّه الابرار (سده‌ پنجم هجری)، متن عرفانی طبقات الصوفیه (سده‌ پنجم هجری) و ارشادالزراعه در کشاورزی (اوایل سده‌ دهم هجری). فارسی در استان های سه گانه‌ خراسان به گویش های چندی تکلم می شود که برخی دارای اختصاصات واژگانی و بعضاً دستوری ویژه‌ای می‌باشند و از گونه معیار دورتر هستند. زبان فارسی در بخش های وسیعی از نقاط مرکزی و جنوبی خراسان بنا به سوابق تاریخی و به دلیل دوری از مرکز و یا واقع‌شدن در جوار بیابان لوت، کم‌تر دچار آمیختگی با دیگر زبان ها می‌شوند  و عموماً واژه های فارسی اصیل خود را حفظ می‌کنند و از گونۀ معیار کم‌تر تاثیر می‌پذیرند. از آن سو، گویش های مختلفی از فارسی در افغانستان متداول است که از آن جمله می توان به تاجیکی، هراتی، کابلی و هزارگی اشاره کرد. با وجود جدایی مناطق غربی افغانستان از خراسان در کم‌تر از دو سدۀ اخیر، اشتراکات زبانی و گویشی قابلی میان مردم دو سوی مرز در نواری به طول حدوداً 500 کیلومتر برقرار است. تاکنون نقشه‌ گویشی جود ندارد که در آن مرزهای گویش های فارسی شرق ایران و غرب افغانستان مشخص شده باشد، و لذا پژوهنده لاجرم برای تکمیل بررسی واژگانی خود به گویش های فارسی رایج در افغانستان نیز نظر داشته و در این باره از اطلاعات گویشی دانشجویان افغانی ساکن در دانشگاه بیرجند بهره برده است. پژوهنده واژه های مورد نظر را که در حاشیه‌ یک تحقیق میدانی در زمینۀ بررسی تطبیقی گویش های مرز شرقی ایران استخراج نموده بود، جست‌وجو کرده و ذیلاً 60 نمونه از موارد منتخب را به ترتیب حروف الفبای فارسی همراه با معنای آن به همراه درج شاهد مثال مربوط و نیز اشاره به محل کاربرد فعلی آن در شهرهای خراسان بزرگ، مدخل کرده است.