توێژینه‌وه‌یه‌کی شیکارانه‌ی ده‌ستخه‌تی توحفه‌تولخوللان فی زمانێ کوردان بەرهەمی مه‌لا مه‌حموود بایه‌زیدی

مه‌لا مه‌حموود بایه‌زیدی (1797-1863) یه‌کێک له‌و نووسه‌ره‌ کوردانه‌ی که‌ نه‌قشی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر سه‌ره‌تاکانی ئه‌ده‌بیاتی نووسراوی کوردی چاندووه‌ و به‌ پشتیوانی ئه‌لیکساند‌ر ژابای قونسولۆسی ڕووسی له‌ ئه‌رزه‌ڕۆم، خزمه‌تێکی به‌رچاوی به‌ ئه‌ده‌بیاتی نووسراوی کوردی کردووه‌. تا ئێستا له‌ به‌رهه‌می عادات و رسوماتنامه‌ی ئه‌کرادی و چل حیکایه‌ت و چه‌ند ورده‌ نووسینێکی تر بترازێ، به‌رهه‌می دیکه‌ی ساغنه‌کراوه‌ته‌وه‌. ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ تیشک ده‌خاته‌ سه‌ر به‌رهه‌مێکی ئه‌و نووسه‌ره‌ی کورد له‌باره‌ی زمان و ڕێزمانی کوردی که‌ له‌ ساڵی 1856 بۆ خاتری «ژابا»ی داناوه‌. باسه‌که‌ وێڕای ساغ‌کردنه‌وه‌ی ته‌واوی ده‌ستخه‌ته‌که‌، شێواز و ڕوانینه‌کانی بایه‌زیدی بۆ زمانی کوردی و ڕێزمانه‌که‌ی ده‌خاته‌ ڕوو له‌ چۆنیه‌تی کارتێکراوی لە ڕێزمانی عه‌ره‌بی و ورده‌کارییه‌کانی تایبه‌ت به‌ زمانی کوردی و به‌راوردییه‌ زمانییه‌کانی له‌ هه‌مبه‌ر زمانی تورکی و تێکه‌ڵ‌کردنی به‌شێک له‌ وشه‌ و ئاخاوتنه‌کانی زاری کرمانجی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ زاری کرمانجی ژووروو و داهێنانی له‌ دروست‌کردنی تێگه‌ھ و زاراوه‌ تایبه‌ته‌کانی زانستی زمان و دیالۆگه‌کانی بۆ فێربوونی زمان و شێوازی هاوواتا و به‌شه‌کانی ئاخاوتن له‌ناو زاری کوردیی کرمانجی ژووروودا ده‌بنه‌ ته‌وه‌ری توێژینه‌وه‌که‌.گرنگیی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ له‌وه‌دایه‌ یه‌که‌م جاره‌ ئه‌م ده‌ستخه‌ته‌ ساغده‌کرێته‌وه‌ و ده‌بێته‌ یه‌که‌م به‌رهه‌می ڕێزمانی کوردی که‌ به‌ فراوانی له‌باره‌ی وشه‌سازی و ڕسته‌سازی و ده‌نگ‌سازی و فه‌رهه‌نگ‌سازی دواوه‌. وێڕای ئه‌وه‌ی یه‌که‌م جاره‌ ده‌ستخه‌تێکی کوردی پێش 170 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ساغده‌کرێته‌وه‌. گرنگیی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ له‌وه‌دایه‌ یه‌که‌م جاره‌ ئه‌م ده‌ستخه‌ته‌ ساغده‌کرێته‌وه‌ و ده‌بێته‌ یه‌که‌م به‌رهه‌می ڕێزمانی کوردی که‌ به‌ فراوانی له‌باره‌ی وشه‌سازی و رسته‌سازی و ده‌نگسازی و فه‌رهه‌نگسازی دواوه‌. وێڕای ئه‌وه‌ی یه‌که‌مجاره‌ ده‌ستخه‌تێکی کوردی پێش 170 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ساغده‌کرێته‌وه‌.وشه‌ی سه‌ره‌کی: ڕێزمانی کوردی، زاری کرمانجی ژووروو، وشه‌سازی، فه‌رهه‌نگ، مه‌لامه‌حموودی بایه‌زیدی، ژابا.

An Analytical Study of Mula Mahmud Bayazidi’s Manuscript of TuhfaTulkhulan in Kurdish Language

Mula Mahmud Bayazidi (17971863) one of the Kurdish authors who has a significant role at the emergence of the Kurmanji Kurdish prose writing. He, who received support from Alexander Jaba the Russian Consul in Erzurum, greatly contributed in Kurmanji Kurdish written literature. With the exception of his “Adat Rosumatnamah Akradi,” and “Forty Tales” and other minor text, no other works of him has been published. Thus, this paper sheds lights on one of his productions about Kurdish language and grammar who he wrote it for the sake of Jaba in 1856. In addition, the whole manuscript along with the correction of one of the Bayazidi’s manuscript, points the mode and the perspectives of Bayazidi towards the Kurdish language and grammar. The core sections of the paper  as; The way this manuscript under the impact of Arabic Language, the details related to Kurdish language, the linguistics comparisons of Kurdish and Turkish, merging some of the Central Kurdish (Surani) with Northern Kurdish (Kurmanji) words and expressions, to invention of particular linguistic terms and concepts, dialogues for learning language, synonym patterns and parts of speech in Northern Kurmanji Kurdish dialects. The significant of the study is due to correction of this handwriting for the first time and that this manuscript is the first Kurdish grammar publication which broadly talks about morphology, syntax, phonology, and lexicology. Despite the fact, it is the first finalized production in Kurdish language of a handwriting from 170 years ago.