تبیین مدل تحولی انگیزش بر اساس فرهنگ اسلامی

هدف پژوهش حاضر تبیین مدل تحولی انگیزش بر اساس فرهنگ اسلامی و روش آن، «توصیفی  تحلیلِ مفهومی» بود. منابع این پژوهش، شامل منابع اصیل دین اسلام (قرآن و منابع معتبر حدیثی) و تفاسیر اندیشمندان مسلمان در باب آیات قرآن و احادیث مربوطه بود. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، فرهنگ اسلامی اصل ذومراتب بودن انگیزه‌های دینی را به رسمیت می‌شناسد. منابع دینی، شاخص‌هایی را برای ارتقا از یک مرحلۀ تحولی انگیزشی به مرحلۀ بالاتر بازگو کرده است. این معیارها و شاخص‌ها را بر پایۀ عوامل اثرگذار بر انگیزش می‌توان در سه دسته جای داد: الف) شاخص مراتب روح: از میان پنج روح ذکرشده در احادیث اسلامی، سه روح سطح پایین (روح‌الحیاۀ، روح‌القوۀ، و روح‌الشهوۀ) بیانگر و تولیدگر انگیزه‌‌های کمبود، و دو روح والا (روح‌الایمان، و روح‌القُدُس) بیانگر و ایجادگر انگیزه‌‌های عالی و رشدی هستند. دو روح والا توانمندی‌ها و ظرفیت‌‌های سه روح پایین را در جهت متعالی و رشدیافته به خدمت می‌گیرند. ب) شاخص مراتب معرفت: باور و یقین دین‌داران را می‌توان در سه سطح درجه‌بندی کرد: «علم‌الیقین»، «عین‌الیقین»، و «حق‌الیقین». این شاخص بیانگر این نکته است که هرچقدر افراد دین‌دار در مراتب معرفت رشد داشته باشند، انتظار می‌رود که مراتب انگیزشی نیز سیر صعودی به خود گیرد، و انگیزه‌‌های دینی آن‌‌ها ناب‌تر، خالص‌تر و بالغانه‌‌تر شود. ج) شاخص مراتب طرح‌واره‌‌های هیجانی: طرح‌‌واره‌‌های هیجانی را که اصلی‌ترین مبنای انگیزش دینی هستند می‌توان در سه دسته قرار داد: سطح پایین که شامل خوف و رجاست، سطح متوسط که شامل حیا و شکر است، و سطح بالا که طرح‌وارۀ هیجانی محبت را در برمی‌گیرد.

Explaining the Developmental Model of Motivation Based on Islamic Culture

This study aimed to explain the developmental model of motivation based on Islamic culture. The research method was “descriptiveconceptual analysis”. The resources of this research included the original Islamic resources (Quran and authentic hadith sources) and the exegeses by Moslem thinkers on Quranic verses and relevant hadithes. Based on the findings of the study, in Islamic culture, religious motives act in two levels‎. Religious resources indicated that there are criteria for the development from an inferior motivational level to a higher one. These criteria can be divided into three categories based on the factors affecting motivation: A) The criterion of ‎ spiritual levels: Among the five spirits mentioned in Islamic hadithes, three spirits are the inferior spirits (the spirit of life (ruh‎al‎hayat‎), the spirit of power (ruh‎al‎qowat‎), and the spirit of desires (ruh‎al‎shahwat‎)) that represent and create ‎motives of deficiency, and the remaining two spirits are the supreme spirits (the spirit of faith (ruh‎al‎iman), and the spirit of purity (ruh‎al‎qodos)) that represent and create great motives. The two supreme spirits employ the abilities and capacities of the three inferior spirits in a transcendent and developed direction. B) The criterion of knowledge levels: Believers’ ideas can be classified into three levels: ‎“cognitive knowledge” (ilmalyaqin), ‎“objective knowledge”‎ (ein‎al‎yaqin), ‎“truthful knowledge”‎ (haq‎al‎yaqin‎‎). This criterion shows that with the development of knowledge in religious people, it is expected that their motivational levels will also increase, and their religious motivations will become more refined, more mature and purer. C) The criterion of‎ emotional schemas. The emotional schemas that are the main bases of religious motivation can be divided into three levels: the low level which includes fear and hope, the middle level which includes modesty and gratitude, and the high level which includes the emotional schematic of love.