تامین آبِ شهر ساسانی-اسلامی گُندی‌شاپور از قنات‌های رودخانه‌ای شهر دزفول؛ طرح یک فرضیه

کشاورزی نقش مهمی در رونق اقتصادی و آبادانی در دورۀ ساسانی داشته است، ساسانیان با ساخت سازه‌های آبی متناسب با چشم‌انداز محیطی منطقه و وضع قوانین جهت بهره‌برداری آب، بستر لازم برای توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی فراهم آوردند. وجود رودخانه‌های دائمی هم‌چون دز و کرخه در خوزستان، شرایط را مهیا کرد تا افزون‌بر تامین آب موردنیاز استقرار‌گاه‌های منطقه، با ساخت سازه‌هایی هم‌چون پُل‌بند، کانال، قنات و دیگر سازه‌های آبی بتوانند کمبود آب آشامیدنی، صنعتی و کشاورزی دیگر مناطق دور از رودها را که خاک حاصل‌خیز داشتند، فراهم کنند. در این‌زمینه تامین آب شهر و زمین‌های کشاورزی گُندی‌شاپور با فاصلۀ 15کیلومتری از رود دز، ازطریق اندام‌های آبی متعددی انجام‌شد؛ در این‌میان، قنات‌‌های رودخانه‌ای، نقش اساسی در انتقال آب مطمئن رودخانۀ دز به این شهر و زمین‌های کشاورزی آن داشته است. بررسی‌های میدانی باستان‌شناختی نگارندگان، موجب شناسایی سازه‌های آبی جدیدی ازجمله: پل‌بند، قنات‌ها و کانال‌های وابسته به آن گردید که پیش از این، تنها بخش کوچکی از این آثار شناسایی شده‌ بودند. قرارگرفتن بخش قابل‌توجهی از این آثار در ضلع شرقی رودخانۀ دز و امتداد شماری از آن‌ها تا نزدیکی گُندی‌شاپور، این فرضیه را که منبع اصلی تامین آب این شهر، قنات‌های رودخانه‌ای بوده، مطرح می‌کند؛ مسئله‌ای که در نوشته‌های تاریخی نیز قابل ردیابی است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که، آب دائمی موردنیاز شهر گُندی‌شاپور چگونه تامین می‌شده و در این بین قنات‌های‌ رودخانه‌ای چه جایگاهی داشته و ارتباط فیزیکی قنات‌ها با شهر چگونه بوده است؟ روش این پژوهش به‌صورت تاریخی-تحلیلی و شیوۀ گردآوری اطلاعات مبتنی‌بر داده‌های میدانی و منابع تاریخی است. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان از نقش پُررنگ بهره‌برداری از قنات برای انتقال آب به گندی‌شاپور از رودخانۀ دز در دورۀ ساسانی داشته؛ هرچند بخشی از قنات‌های دزفول، به دوره‌ای متاخرتر از دورۀ ساسانی و حتی به عصر صفوی قابل انتساب است. 

supplying water to the sasanian-islamic city of gundishapur from the river qanat of dezful city; design a hypothesis

agriculture played a significant role in the economic prosperity and development during the sassanid era. the sassanid facilitated economic, social, and political growth by constructing water structures tailored to the environmental landscape of the region and establishing laws for water utilization. the presence of perennial rivers like the dez and karkheh in khuzestan created conditions not only to supply the water needs of local settlements but also to address the shortage of drinking, industrial, and agricultural water in other areas distant from rivers that had fertile soil. this was achieved through the construction of structures such as weirs, canals, qanats, and other water facilities. specifically, the water supply for the city and agricultural lands of gondishapur, located 15 kilometers from the dez river, was accomplished through various water bodies; among these, river qanats played a fundamental role in transferring reliable water from the dez river to the city and its farmlands. archaeological field studies conducted by the authors have led to the identification of new water structures, including weirs, qanats, and related canals, which had previously been recognized only in part. a considerable portion of these structures is located on the eastern side of the dez river, and some extend near gondishapur, suggesting the hypothesis that river qanats were the main source of water supply for this city-a notion traceable in historical writings. the primary question of this research is how the permanent water required by the city of gondishapur was supplied, what role the river qanats played, and what the physical relationship between the qanats and the city was. the methodology of this research is historical-analytical, and the information gathering is based on field data and historical sources. satellite imagery analysis indicates the prominent role of qanats utilization in transferring water to gondishapur from the dez river during the sassanid period, although some of the dezful qanats can be attributed to a later period, even the safavid era.