سویی به‌جز شمال، تحلیلی بر وضعیت انحراف از شمال در بناهای مرتبط با آتش دورۀ ساسانی

بررسی بناهای مرتبط با آتش در دورۀ ساسانی مانند آتشکده‌ها و چهارتاقی‌ها نشان می‌دهد که عوامل متعددی برای ساخت این بناها به‌عنوان مکان مهم انجام مراسم دینی و آئینی درنظر گرفته می‌شده است و یکی از این عوامل توجه به انحراف از جهت شمال جغرافیایی بوده است؛ در اوستا و متون پهلوی مانند: وندیداد، خرده‌اوستا، گزیده‌های زادسپرم، بندهشن، ارداویراف‌نامه و دیگر متون، جهت شمال دروازۀ جهنم و جایگاه اهریمن و دیوان دانسته شده است. بر این‌اساس هدف از پژوهش پیشِ‌رو با توجه به سکوت اوستا  در رابطه با آتشکده‌ها، روشن‌ساختن میزان توجه به مسائل دینی، آئینی و اساطیری در هنگام برپا ساختن آتشکده‌ها است. از ‌این‌رو، با هدف پاسخ‌گویی به این پرسش که، آیا می‌توان انحراف از شمال و ساخته‌شدن نیایشگاه‌های مرتبط با آتش در جهات فرعی و قرارگیری عناصر داخلی نیایشگاه‌ها در جهتی که هنگام انجام مراسم رو به شمال نداشته باشند، را با دلایل دینی و آئینی مرتبط دانست؟ تلاش‌شده است تا با رویکرد تاریخی-تحلیلی و با استناد به شواهد باستان‌شناختی و انطباق آن با متون پهلوی و رسوم امروزی زرتشتیان دلایل توجه به انحراف از شمال بررسی گردد. دستاورد مطالعۀ بناهای مذهبی دورۀ ساسانی گویای این امر است که با توجه به جایگاه اهریمن و دیوان دانستن جهت شمال در آئین زرتشتی و اساطیر ایرانی، نه‌تنها در هنگام اجرای مراسم آئینی زرتشتی جایگاه موبدان دارای اهمیت بوده و از رو به شمال داشتن اجتناب می‌شده است، بلکه در بیشتر موارد بناهای مهم دورۀ ساسانی نظیر آتشکده‌ها و کاخ‌ها نیز در جهات فرعی ساخته می‌شدند و یا ورودی اصلی به ساختمان در جهتی به‌غیر از جهت شمال ایجاد می‌شده است؛ از ‌این‌رو، می‌توان این‌گونه پنداشت که برخی از دلایل آئینی و اساطیری علت توجه به انحراف از شمال درمیان بناهای مذهبی دورۀ ساسانی بوده است.  

a direction other than north: an analysis on deviation from north in fire-related monuments of the sassanid era

a study on religious buildings related to fire such as fire temples and chahar taqis in the sassanid era shows that different factors have been considered in constructing these monuments as an important place for religious and ritualistic ceremonies. one of these factors is deviation from north. in avesta and other pahlavi texts such as vendidad, khorde avesta, gozidaha-ye zadesparm, bundahish, arda viraf nameh, shayest nashayest, and etc. north direction is the gateway to hell and a direction for ahriman and the demons. according to this, and considering avesta’s lack of clarity on temples and fire temples, the purpose of this study is to clarify how strongly religious, rituals and mythical matters have been considered in constructing fire temples. aiming at answering the question: “whether deviation from north and building worship places related to fire in ordinal directions, as well as placing interior elements of these worship places during the ceremonies not to face north are related to religious rituals or not?”, it has been tried to clarify the reasons of deviation from the north with a historical-analytical approach and based on archaeological evidence, compliance with pahlavi texts and today’s zoroastrian customs. results of studying religious monuments in the sassanid era show that, due to the belief of north being a direction for ahriman and the demons in zoroastrian rituals and iranian myths, mobads’ place during zoroastrian ceremonies was of utmost importance. it had to avoid north. also, the majority of the fire temples and palaces have been built in ordinal directions, or the main entrance to the building was built in any other direction except the north. therefore, it can be assumed that some religious and ritualistic reasons are the reasons why the sassanians paid extra attention to deviating from the north in building their religious monuments.