گاهنگاری نسبی محوطۀ شمس تبریزی خوی براساس مجموعۀ سفالی به‌دست آمده از کاوش باستان‌شناسی

شهرستان خوی به‌عنوان یکی از حوزه‌های باستان‌شناسی ایران، از مهم‌ترین کانون‌های حضور جوامع انسانی بوده است که فرآیند شکل‌گیری جوامع باستانی از ادوار پیش‌ازتاریخی تا دوران تاریخی و اسلامی در آن کاملاً مشهود و قابل کنکاش است. یکی از محوطه‌های شاخص این شهرستان، محوطۀ شمس تبریزی است که در شمال‌غربی شهر خوی درمیان محلۀ ربط و محلۀ امامزاده قرار دارد و در جبهۀ جنوبی آن، بنای یادبودی موسوم به «منارۀ شمس تبریزی» قرار گرفته است. این محوطه در سال 1397ه‍.ش. با هدف بررسی لایه‌ها و نهشته‌های باستان‌شناختی و آگاهی از وجود دوره‌های فرهنگی با ایجاد سه گمانه در قسمت‌های شمالی و شرقی مورد کاوش باستان‌شناختی قرار گرفت. این پژوهش نتیجۀ مطالعۀ داده‌های سفالین محوطۀ مذکور است. بر این‌اساس، پرسش اصلی این پژوهش بدین‌صورت مطرح می‌شود؛ با توجه به تنوع گونه‌های سفالی و تطبیق آن‌ها با محوطه‌های دیگر، گاهنگاری محوطه دربر گیرندۀ چه دوره‌های فرهنگی است؟ یافته‌های این پژوهش، سفال‌های این محوطه را در دو گروه عمده سفال‌های لعاب‌دار (سفال‌های تک‌رنگ، چند‌رنگ، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیرلعاب، اسگرافیاتو) و بی‌لعاب (سفال‌های قالب‌زده و معمولی) دسته‌بندی می‌کند که براساس گونه‌شناسی سفالینه‌ها و تطبیق آن‌ها با محوطه‌های دیگر باید گفت محوطۀ شمس تبریزی خوی استقرارگاهی متعلق به قرون میانی تا متاخر اسلامی است. اوج شکوفایی این محوطه مربوط به سد‌ه‌های میانۀ اسلامی بوده است و هم‌چنین باید خاطرنشان نمود که گونه‌های شاخص سفالی، هم‌سانی‌های نزدیکی را با دیگر مراکز در شمال‌غرب و غرب نشان می‌دهد که این موضوع، نشان از وجود شبکۀ ارتباطی و فرهنگی گسترده در منطقه بوده است و متون تاریخی و سفرنامه‌ها این نتیجه‌گیری را تقویت می‌کند.  

chronology of shams tabrizi khoy site based on pottery obtained from archaeological excavations

khoy county, as one of the archeological fields of iran, has been one of the most important centers for the presence of human societies, and the process of formation of ancient societies from prehistoric to historical and islamic eras is quite obvious and can be explored. one of the landmarks of this city is shams tabrizi, which is located in the northwest of khoy county between rabat neighborhood and imamzadeh neighborhood, and on its southern front, there is a monument called shams tabrizi minaret. this area was excavated in 2007, in 2018, with the aim of studying the layers and archaeological deposits and being aware of the existence of cultural periods, by creating 3 boreholes in the northern and eastern parts. this research is the result of studying the pottery data of the mentioned area. accordingly, the main question of this research is posed as follows; given the diversity of pottery species and their adaptation to other sites, what cultural periods does the site chronology include? findings of this study; the pottery of this area is classified into two main groups of glazed pottery (monochrome pottery, multicolor painting on glaze and painting under glaze and esgrafiato) and unglazed (molded and ordinary pottery) based on the typology of pottery. and their adaptation to other areas should be said; shams tabrizi khoy area is a settlement belonging to the middle ages to the late islamic period. the peak of prosperity of this area was related to the middle islamic centuries and it should also be noted that the pottery index species show close similarities with other centers in the northwest and west. it indicates the existence of an extensive communication and cultural network in the region, and historical texts and travelogues reinforce this conclusion.