برهمکنش انسان با محیط‌های گرم و خشک: تاملی‌بر شیوه‌های سنتی مدیریت و بهره‌برداریِ از آب در دشت نیریز

دشت نیریز در شرق استان فارس، ازجمله مناطق خشک و فاقد رودخانۀ دائمی است که بارش سالانۀ اندک دارد. این دشت در سال 1396ه‍.ش. طی یک فصل با رهیافت باستان‌شناسی چشم‌انداز مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به وضعیت زیست‌بومی منطقه و نتایج حاصل از بررسی مشخص شد که سیر تطور سکونت جوامع انسانی از گذشته تا به امروز در این دشت وابسته به توسعه و مدیریت سامانه‌های آب‌رسانی بوده است. در نتیجه، در بررسی مزبور شواهد مربوط به نظارت، مدیریت و توسعۀ منابع آب با توجه به وضعیت زمین‌شناسی و زمین‌ریختی منطقه مورد پژوهش قرار گرفت. در یک نگاه کلی منابع آب دشت نیریز شامل چشمه‌ها و قنات‌هایی است که با توجه به آبخوان (منابع زیرزمینی آب) در مناطق مختلف شکل‌گرفته‌اند. این منابع الگویی متاثر از ویژگی‌های زمین‌شناسی، ازجمله جنس و شیب سازند و لایۀ غیرقابل نفوذ، دارند که میزان آبدهی آن‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. سازند تاربور در ارتفاعات شرقی نیریز باعث تشکیل منابع آب زیرزمینی مناسبی در مخروط‌افکنه دهانۀ پلنگان شده که پرآب‌ترین قنات‌های نیریز، از آن تغذیه می‌شوند. دیگر واحدهای زمین‌شناسی باعث تشکیل آبخوان‌های محدودی در دامنۀ ارتفاعات و دشت نیریز شده‌اند که چشمه‌ها و قنات‌ها از آن‌ها بهره‌برداری می‌کنند. چشمه‌ها با آبدهی محدود اغلب به سطح دشت نمی‌رسند و با ساخت نهر و استخر در مسیر برخی از آن‌ها، به مزارع هدایت شده‌اند. اما قنات‌ها به‌عنوان مهم‌ترین منبع تامین‌کنندۀ آب دشت نیریز به سه گروه قنات‌های‌ کوهستانی، نیمه‌کوهستانی و دشت طبقه‌بندی می‌شوند. دو گروه قنات‌های کوهستانی و نیمه‌کوهستانی آبدهی محدودی دارند و استخری برای ذخیره و بهره‌وری در مسیر نهر آن‌ها ساخته شده است. نتایج این مطالعه ارتباط مستقیم بین تاریخ سکونت در دشت و توسعه و مدیریت منابع آب را نشان می‌دهد که بر پراکندگی و نوع استقرارها (کوچ‌نشین یا یکجانشین) بسیار تاثیرگذار بوده است. 

human interaction with arid and semi-arid environments: a reflection on traditional methods of water management and exploitation in neyriz plain, fars province, iran

some forms of water resources management and irrigation are necessary for forming permanent human habitats and harvesting prosperous agricultural products in the warm and arid regions of west asia and the mediterranean, with annual precipitation of less than 200 mm, which usually has no permanent rivers. the survival and success of societies in warm and arid regions rely on complex environmental management systems, especially water resource management and a flexible and compatible lifestyle. due to the lack of permanent water resources and insufficient precipitation, communities in arid and semi-arid areas have built structures such as qanats, canals, dams, and pools to manage and exploit water resources. these structures follow the geographical, geological, and topographical conditions for water resources exploitation. the neyriz plain in the east of fars province is one of the arid regions with limited annual rainfall. it does not have a permanent river and uses a system to exploit water resources, in which aquifers (underground water sources) play a fundamental role. according to the region’s ecosystem and the results of the archeological survey of the area, it was determined that human society development, from the past to pre-modern, in this plain has depended on the development and management of water-related systems, especially qanats. this research seeks to find the factors affecting the water resource exploitation pattern as the most critical variable affecting the livelihood and settlement pattern in the neyriz plain. furthermore, the evidence related to water resource management has been investigated according to the geological and topography conditions of the region. the results show a direct relationship between the livelihood and the management pattern of water resources, vastly influencing the distribution and type of settlements (nomadic or sedentary). keywords: neyriz plain, arid regions, aquifer, geology, qanat.introductionneyriz plain is located about 200 km east of shiraz, between fars and kerman provinces. this sedimentary plain, with an area of about 240 square kilometers, is relatively flat and has a gentle slope from east to west. the highest elevation of the plain is 1615 meters above sea level in the east of the plain, and the lowest is 1557 meters above sea level, near bakhtegan lake in the west. neyriz plain is surrounded by north, east, and south heights and reaches bakhtegan lake from the west. bakhtegan lake has salty water, and its infiltration into the underground aquifers has caused the salinity of its resources (afrasiabi and sedghi asl, 2015: 7). neyriz plain in the east of fars province was archaeologically studied in an opportunity available in 2016. during this survey, special attention was paid to the traditional water resource management structures, including qanats, distributors, pools, sites, and castle villages, along with the registration of ancient sites. this research investigated the historical importance of water in forming and developing settlements, focusing on the traditional methods of managing and exploiting water resources in dry areas for agricultural purposes, how to exploit water resources, and the factors affecting it in neyriz plain. according to the archaeological evidence, these methods seem to have made settlement possible in the neyriz plain since at least the achaemenid or post-achaemenid period (moradi et al. 2017: 338).the research method in this article is analytical-descriptive.