تحلیل راهبردهای عمرانی حکام قاجار در حدفاصل سال‌های 1210 تا 1264ه‍.ق.، ازمنظر شواهد معماری و منابع مکتوب

با وجود اهمیت تحولات تاریخی و اجتماعی روی‌داده در نیمۀ نخست عصر قاجار، کمتر پژوهش مستقلی درخصوص سیاست‌های عمرانی و تاریخ معماری این دوره (1210 تا 1264 ه‍.ق.) به انجام رسیده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با اتکا بر شواهد معماری و منابع مکتوب، عوامل موثر بر سیاست‌های حکام قاجار در امر توسعه و نوسازی در بازۀ زمانی نیمۀ نخست عصر قاجار را مشخص سازد. با توجه به عدم اشاره به جزئیات بسیاری از اقدامات عمرانی در منابع تاریخی مربوط به نیمۀ اول این دوره، این پژوهش بر این فرضیه استوار است که با بررسی نوع و کمّیت آثار معماری احداث‌شده در این دوره، می‌توان راهبردهای فرمانروایان این سلسله در انجام امور عمرانی و زیربنایی در قسمت‌های مختلف کشور را مورد تحلیل و بازسازی قرار داد. در نتیجۀ پژوهش مشخص می‌گردد که عواملی نظیر مشروعیت‌بخشی به دولت قاجار ازطریق جلب‌نظر و اخذ پشتیبانی علما و روحانیون، الزامات نظامی و دفاعی، رقابت‌ها و گرایش‌های عمرانی متفاوت شاهزادگان ارشد قاجار، قدرت‌گیری طبقۀ علما و تجار و هم‌چنین اعتقادات مذهبی شخصی حکام قاجار را می‌توان از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در این زمینه قلمداد کرد. درنهایت با توجه به شواهد معماری و فهرست ابنیۀ ساخته‌شده یا مرمت‌شده در این دوران، اهمیت و اولویت ساخت ابنیۀ حاکمیتی و نظامی در عصر «آقامحمدشاه قاجار» و بناهای با کارکرد مذهبی و تشریفاتی در سیاست‌های عمرانی عصر «فتحعلی‌شاه قاجار» در مقایسه با سایر عوامل موثر، کاملاً مشهود و بارز است؛ این در حالی است که تحولات سیاسی و اجتماعی رخ‌داده در عصر محمدشاه قاجار منجر به شکل‌گیری تغییر جهتی کلی در سیاست‌های حکمرانان عصر قاجار و توجه بیشتر به احداث بناهای عام‌المنفعه، تجاری و خدماتی گردید.

an analysis of civil construction strategies of the qajar rulers from 1795 to 1847 from the perspective of architectural evidence and written sources

while the qajar era was in a recent past, little independent research has been done concerning the architecture and urban engineering of the first half of this era (1795 – 1847). the main reason behind such negligence might be that this period of iranianarchitecture occurs between the golden age of architecture in safavid iran and the modernperiod in which western architectural models infiltrated iranian architecture and urban construction. in the present research, the aim is to identify the process of constructing architectural works and urban renovation in the first half of the qajar period by drawing on historical evidence, written sources, and on top of that, archeological evidence. to do so, it is necessary to identify the factors that contributed to strategic policies of qajar rulers vis-à-vis urban developments and renovations. given that details of many civilconstructions of the qajar period are not available, this paper rests upon the assumption that archeological studies might be effectively drawn on to know the national strategy of these rulers in the development of cities. the research finds that factors, such as giving legitimacy to the qajar government, attracting and seeking support of clergy and religious scholars, as well as attempts to achieve economic and civil development of the country for purposes of promoting the political power, played major parts in civil constructions by the qajar dynasty. other factors include military and defense policies, the question of succession and rivalries among senior qajar princes, archaism of qajar rulers, and their religious beliefs.