مکان‌یابی بندرگاه هرمز قدیم بر پایۀ شواهد باستان‌شناختی و متون تاریخی

یکی از مهم ترین بنادر تجاری ایران در سد ه های میانی دوران اسلامی، هرمز قدیم بوده است. این بندر در سده های اولیه تا میانی هجری قمری در ولایت جیرفت قرار داشته است. در سدۀ پنجم هجری قمری، و پس از افول رونق تجاری بندر سیراف، بندر هرمز، یکی از مهم ترین و فعال ترین مراکز بازرگانی دریایی ایران در حاشیۀ شمالی خلیج فارس و دریای عمان به شمار می رفت و با اکثر مراکز اقتصادی، بازرگانی و صنعتی مهم دنیای قدیم در ارتباط بود. در اواخر سدۀ هفتم هجری قمری در پی درگیری های محلی و ناامنی منطقه، استقرار هرمز از ساحل، به جزیره ای در مقابل آن به نام جرون منتقل شد. طبق آن چه در متون تاریخی آمده است، پس از این جابه جایی، بندرگاه ساحلی را هرمز کهنه و بندرگاه واقع در جزیره را هرمز نو نامیدند. مهم ترین دورۀ رونق استقرار هرمز قدیم سده های پنجم تا اواخر سدۀ هفتم هجری قمری، بوده است. هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و مکان یابی هرمز قدیم بر پایۀ شواهد باستان شناسی و منابع تاریخی است و پژوهش بر پایۀ این پرسش شکل گرفته که براساس داده های باستان شناسی و منابع تاریخی، بندرگاه هرمز قدیم در کجا واقع بوده است؟ بدین منظور، اطلاعات اولیه به دو شیوۀ میدانی و اسنادی گردآوری شده است. بر پایۀ متون تاریخی، موقعیت هرمز کهنه در محدودۀ شهرستان میناب امروزی قابل ردیابی است، این درحالی است که امروزه شهر یا محوطۀ باستانی با نام هرمز قدیم در سواحل این شهرستان وجود ندارد. ازسوی دیگر، طبق منابع مکتوب، هرموز قدیم ساختار یکپارچه ای نداشته و محل بندرگاه و محل استراحت و اقامت بازرگانان در یک محل واقع نبوده و با هم فاصله داشته اند. این پژوهش درنهایت به این نتیجه رسیده است که براساس بررسی های باستان شناسی صورت گرفته در شهرستان میناب، محوطۀ چَخا در کنار خور چخا، بقایای بندرگاه هرمز قدیم بوده است.

location of the port of old hormoz based on archaeological evidence and historical texts

one of the most important commercial ports of iran in the islamic period was the old hormoz (hormuoz). this port was part of jiroft area in the early to middle centuries ah. in the fifth century ah and after the decline of the commercial prosperity of siraf port, hromouz was one of the most important and active maritime trade centers of iran in the northern margin of the persian gulf and the sea of oman; and was associated with most of the important economic, commercial, and industrial centers of the ancient world. at the end of the seventh century ah, following the local conflicts and insecurity in the region, the establishment of hormoz was transferred from the coast to an island in front of it called “joron”. according to historical texts, after this relocation, the coastal port was called “old hormoz” and the island was called “new hormoz”. the most important period of prosperity was the establishment of old hormoz from the fifth century to the end of the seventh century ah. the aim of the present study is to identify and locate “old hormoz” based on archaeological evidence and historical sources, and the research is on the question of where the port of old hormoz was based on archaeological data and historical sources? for this purpose, basic information has been collected in two ways: field and documentary. based on historical texts, the location of old hormoz in the city of minab can be traced. while there is no ancient city or site called old hormoz on the coast of this city. written sources, on the other hand, do not have an organized structure in old hormoz, and the location of the port and the residence of the merchants are not located in the same place and are far apart. based on this, it seems that among the 36 sites of the islamic period that have been identified in the studies of the archaeological city of minab, the site of “chakha” next to the estuary (gulf) of chakha has been the remains of the old port of hormoz.