کاوش‌های باستان‌شناختی در اطراف پل بیستون: کارگاه‌های سنگ‌تراشی و تولید آجر و آهک

پل بیستون، برروی رودخانۀ دینورآب واقع در حاشیۀ شرقی شهر کنونی بیستون، یکی از پروژه های زیربنایی اواخر دورۀ ساسانی است که همانند دیگر بناهای این دوره در بیستون، ساخت آن هرگز به اتمام و بهره برداری نرسید. در دورۀ اسلامی حکومت محلی حسنویه ضمن گسترش پل به تکمیل ساخت آن اقدام کردند. به دلیل رفت وآمدهای زیاد، گذشت زمان و حوادث غیرمترقبه ای چون زلزله و سیل در ادوار سپسین (سلجوقی تا پهلوی اول) بخش هایی از پل تخریب و سپس بازسازی و یا مرمت شده است. برای تامین مصالح بخش های بازسازی و مرمت شده، کارگاه های تولید مصالح ساختمانی را به فاصلۀ کمی در ضلع شمال شرقی پل ایجاد کرده اند. در این بخش، پشتۀ کم ارتفاعی به درازای 50 متر درراستای شمالی-جنوبی و پهنای 40 متر در راستای شرقی-غربی برروی یکی از پادگانه های آبرفتی ساحل رودخانه وجود دارد که نگارنده بخشی از آن را در سال 1381ه.ش. کاوش کرد. در نتیجۀ این کاوش چهار لایۀ تاریخی-فرهنگی شناسایی شد. متاخرترین لایه (لایۀ i) دربردارندۀ بقایایی از زندگی کوچ نشینان فصلی دورۀ قاجار است که بخشی از سال را در این قسمت از محوطه می گذرانده اند. در لایۀ ii بخشی از یک گورستان متعلق به دورۀ قاجار شناسایی شد. در زیر گورستان و در لایۀ iii کوره های آجرپزی و آهک پزی از دوره های ایلخانی و قاجار به دست آمد. در لایۀ iv کارگاه سنگ تراشی از دورۀ ساسانی/حسنویه قرار دارد. این پژوهش بر آن است تا با به کارگیری روش های تحقیق تاریخی و توصیفی-تحلیلی ابتدا به توصیف دقیق یافته های هر لایۀ تاریخی-فرهنگی بپردازد و سپس برمبنای شواهد باستان شناختی و آزمایش های سن سنجی به روش ترمولومینسانس زمان شکل گیری آن ها را تعیین کند؛ هم چنین تلاش خواهد شد تا برمبنای ویژگی های نقشه و ساختار معماری هر یک از کوره های مکشوف از پشتۀ موردبحث، فرآیند و نحوۀ تولید آجر و آهک را در هر یک از این کوره ها توضیح دهد. افزون بر آن، فرآیند تهیۀ بلوک های سنگی تراش خورده در کارگاه سنگ تراشی شرح داده خواهد شد.

archaeological excavations at bisoutn bridge: stone, brick and lime workshops

the bisotun bridge was built across the dinavar ab river, flowing on the eastern outskirts of the present-day town of bisotun. the construction of the bridge’s substructure was initiated in the late sasanian period, but the program was abruptly terminated, as is the case with other sasanian projects in bisotun. subsequently, the ḥasanwayhids, a local kurdish dynasty in western iran, completed the construction of the bridge. high traffic and natural hazards such as floods and earthquakes have inflicted damage upon the bridge in subsequent periods, i.e., from the saljuq era to the first pahlavi period. consequently, governments made considerable efforts to restore or reconstruct various parts of the bridge. workshops were established at a short distance northeast of the bridge to provide construction materials for the restoration and reconstruction of the damaged parts. to the northeast of the bridge, there exists a low mound measuring 50 m in length and 40 m in width. the mound was excavated in 2002 under the direction of the present author, revealing four distinct archaeological strata. the earliest layer (i) includes a seasonal settlement from the qajar period. layer ii contains a cemetery from the same period. layer iii encompasses several brick and lime kilns, dating back to the ilkhanid and qajar periods. layer iv yielded parts of a stone-cutting workshop from the late sasanian/ ḥasanwayhid period. this article aims to provide the first comprehensive description of the findings within each archaeological stratum, using historical and descriptive-analytical research methods. we will also propose a chronological framework for the excavated materials based on archaeological evidence and thermoluminescence dating analysis. furthermore, the article will delve into the production processes of brick and lime produced in the excavated kilns. moreover, we will provide insights into the process by which the stone blocks were produced in the stone-cutting workshop.