ناوک‌های «کمان» در ایران: پیشینۀ تاریخی، ساخت و فنون به‌کارگیری

این پژوهش به ناوک های کمان، به شیوه های بهره گیری و تاریخ احتمالی ورود آن به ایران می پردازد. در زبان فارسی بدین رزم افزار ناوک (مجرا) و به پرتابه های آنها تیر ناوک گفته اند. باوجود این، واژۀ ناوک برای تیر و حتی کمان نیز در زبان فارسی به کار رفته است. اصطلاح رزم افزار ناوک چنان با نام ایران درهم تنیده است که از نگاه فرهنگ های بیرونی (خارجی)، ایران خاستگاه این جنگ افزار و توسعه دهندۀ آن بوده است. این دو، در زبان عربی بهعنوان مجرا نامیده شدهاند؛ این اصطلاح عربی در غرب بسیار شناخته شده تر است؛ دلیل آن، به ترجمۀ دو کتاب دستنامه (راهنمای) این موضوع از عربی به انگلیسی، یعنی راهنمای کمان وری عربی (راهنمای تیراندازی با کمان عربی) و کمان وری مسلمانان برمی گردد. باوجود این، پیش از رخداد، واژۀ ناوک، به دلیل ترجمۀ بخشی از کتاب هدایات الرامی، به انگلیسی ترجمه و شناخته شده بود؛ اما در ترجمه به اشتباه از آن با عنوان کمان های زنبورکی (/صلیبی) نام رفته است. منظور از ناوک (مجرا) تیر (پیکان)، یک لولۀ نیمه بسته بر روی یک کمان برای پرتاب یک تیر با اندازۀ کوچک اما برای شلیک به فاصلۀ دورتر استفاده است. این ابزار موجب سرعت بیشتر تیر و اصصکاک کمتر آن با هوا به هنگام شلیک، در سنجش با یک تیرپرتاب معمولی، خواهد بود. به گمانی تاریخ ورود این رزم افزار به ایران، به روزگار فرجامین ساسانی برمی گردد؛ این رزم افزار با ورود تازیان نیز حفظ و تا زمان ورود اسلحه گرم نیز در ایران روایی داشته است. این رزم افزار، زمینۀ ابداع بسیاری از رزم افزارهای دیگر در جهان اسلام بوده است. درهم تنیدگی نام ایران با این رزم افزار در دستنامه های عربی کمترین گواه توسعۀ این جنگ افزار توسط ایرانیان است. از این روی، در این پژوهش به برخی منابع عربی-فارسی، با ارجاع به اشیاء اصیل و نیز بازسازی شده، پرداخته خواهد شد.

arrow guides in iran: history, construction, and techniques

a study of the arrow guide or nāvak in iran. it covers the technical aspects of arrow guides and how they may have entered iran. in persian, arrow guides are called nāvak and their projectiles are called tīr-e nāvak. however, sometimes nāvak is used for the arrow as well, and even the bow. it also covers how outside cultures viewed iran as a source of innovation in the further development of these devices. in arabic they are called majrā and this is the term most familiar in the west due to two important translations of arabic archery manuals into english, arab archery and saracen archery, but they were mentioned earlier as nāvak in an english translation of part of the hidāyat ar-rāmī, where they were mistakenly described as crossbows. essentially, an arrow guide is a partially closed tube used with a bow to shoot a short arrow drawn much farther than its length would normally allow. this produces a projectile that has increased velocity and less friction through the air than a regular arrow. the arrow guide has had a long history in iran, probably entering in the last years of the sasanian dynasty, surviving the arab conquest and persisting until the gradual takeover by firearms. it was fertile ground for invention with many variations being spread across the islamic world. the persistent association with iran in arabic archery manuals reflects the perception that much of its development was tied to persian users. here, persian and arabic sources are examined. reference is made to original artefacts and reconstructions.